Kwistet
STREEKTALEN
Bent u als taalliefhebber ook wel eens benieuwd
naar de achtergrond van woorden?
ARCHEOLOGIEERFGOEDEDUCATIEGESCHIEDBEOEFENINGMONUMENTENWACHTMONUMENTENZORGMUSEAt
Hebt u hem al gezien, de nieuwe quiz op Omroep
Zeeland op woensdagavond? 'Kwistet' wordt
gepresenteerd door Elsa van Hermon, bekend van
het radioprogramma 'Proats voor twee'. Het is een
echte Zeeuwse quiz met vragen over Zeeuwse zaken
zoals het nieuws van de afgelopen jaren, sport,
geschiedenis, natuur, cultuur, politiek, dialect,...
Alles wat in Zeeland is gebeurd kan aan bod komen,
zeggen de makers op hun website. En misschien was
dat ook doorslaggevend om de quiz te presenteren
in het dialect.
Verrast het u dat er onmiddellijk kritiek losbarstte?
Een quiz in het Zeeuws op tv, dat kan toch niet, was
de strekking van de reacties. Kennis en dialect, dat kun
je toch niet combineren, vonden sommigen. Anderen
vonden het wel leuk. Je hoeft je niet te schamen voor je
moedertaal, dus moet het Zeeuws ook een plaats krijgen
op de regionale tv. Toch zijn er ook voorstanders van
dialect die bedenkingen hebben. Is het taaltje dat
Elsa gebruikt wel dialect? Het lijkt eerder verzeeuwst
Nederlands, is hun kritiek. Wat Elsa hier gebruikt is
inderdaad eerder een regiolect. Dat wil zeggen dat
typische kenmerken die meestal als zeer plat worden
ervaren of die heel specifiek zijn, plaatsmaken voor
minder specifieke klanken die door een grotere groep
mensen wordt verstaan. Vooral de echte dialectwoorden
schat is sterk onderhevig aan dialectverlies. Nederlandse
woorden die soms eens wel, dan eens niet aangepast
worden aan de klanken in het Zeeuws nemen de plaats
in van oude dialectwoorden. Het Hoeks dat Elsa in Hoek
zelf spreekt klinkt ongetwijfeld anders dan het Zeeuws dat
zij in 'Proats voor twee' of in 'Kwistet' gebruikt. In haar
programma's moet het immers verstaanbaar zijn voor een
groter publiek, in het eerste geval praat ze met mensen
die het Hoeks als moedertaal hebben. Onbewust passen
we ons dus steeds aan onze omgeving aan.
Dat er op een regionale zender aandacht is voor de taal
van de eigen regio, is eigenlijk niet meer dan normaal.
Taal is onlosmakelijk verbonden met de eigen identiteit.
Doen andere regionale omroepen meer met streektaal
dan Omroep Zeeland? In een artikel over taal en media
in Alledaagse Dingen (nr. 1, 2005, pag. 32-33) schrijft
Marc van Oostendorp dat de regionale omroep in het
noorden en oosten van het land overal wel wat informatie
biedt over de regionale talen - in ieder geval via de radio.
RTV Noord heeft bijvoorbeeld een dagelijks streektaal
muziekprogramma ('Twij deuntjes veur ain cent'),
een wekelijks programma over de streektaal
('Noorderrondrit') en bovendien door de dag heen een
weerbericht in het Gronings. Ook Radio Drenthe besteedt
veel aandacht aan de streektaal (www.rtvdrenthe.nl).
De verschillen tussen de provinciale omroepen in de
drie zuidelijke provincies Zeeland, Brabant en Limburg
zijn enorm. De Limburgse omroepen L1 en TV Limburg
gebruiken in allerlei uitzendingen regelmatig dialect en
L1 besteedt daarnaast op radio en op tv ook veel aandacht
aan de eigen taal van de provincie. Op tv is er een
wekelijks kinderprogramma 'Kinjerkraom', en verder
ook de kennisquiz 'Böbbels', de Limburgse variant van
'Kwistet'. Het dagelijkse muziekradio-programma
'Plat-eweg' wordt in het Limburgs gepresenteerd en gaat
over Limburgstalig repertoire (www.ll.nl).
De aandacht bij Omroep Brabant voor het dialect is
gering. Op tv is er geen systematische aandacht; op
de radio is er wekelijks het muziekprogramma
'Op z'n Brabants' en het algemene dialectprogramma
''t Brabants Uurke' (www.omroepbrabant.nl). In Zeeland
is de aandacht zo mogelijk nog kleiner, zegt hij. Hier is
alleen het wekelijkse programma 'Proats voor twee' te
horen. Maar een jaar later hebben we nu ook 'Kwistet'
ook tv. Er is uiteraard nog werk aan de winkel, 'Kwistet'
is een eerste stap in die richting.
Wie de quiz gevolgd heeft, heeft ongetwijfeld de dialect-
vragen opgemerkt. Bent u als taalliefhebber ook wel eens
benieuwd naar de achtergrond van die woorden?
Een rammelteste is bijvoorbeeld een praatzieke vrouw.
Rammelen betekent 'onophoudelijk praten', en een teste
is eigenlijk een kom of een teil, maar wordt ook wel
figuurlijk gebruikt voor 'hoofd'. Lichaamsdelen worden
dikwijls gebruikt in scheldwoorden: denken we
bijvoorbeeld aan het Vlaamse babbelgat of babbelkont.
Ook d'eerebocht kwam aan bod, een kerkbank voor
notabelen. Bocht voor kerkbank is vrij algemeen in
Zeeland, maar in deze betekenis nauwelijks bekend
buiten Zeeland. Een bocht is ook een afgeschoten ruimte
in een schuur, een stal of een weide; het is ook bekend
bij het touwtjespringen (denk maar aan in spring,
de bocht gaat in...). Ook in het Engels zou het woord
bought gewestelijk bekend zijn. Hottekrotten of 'ottekrotten
(in Zeeland valt de h immers weg) betekent in
West-Zeeuws-Vlaanderen 'onhandig werken, knoeien'.
Hottekrotten is een samenstelling van hotten dat 'stoten,
botsen' betekent en krotten dat ook 'knoeien' betekent.
Krot betekent ook vervallen huis. Zemelappig betekent
zenuwachtig. Zemel is een vervorming van zenuw. Zenuw
werd zeluw en later zeelm, net zoals zwaalm van zwaluw
is afgeleid. In de vorm zemel zijn m en l van plaats
gewisseld. Zo ontstond zemelachtig. Zemelappig is een
schertsende afleiding waarin achtig vervormd is tot appig,
zodat een woord ontstaat dat aan zemelap doet denken,
het zeemleer voor het schoonmaken van glas.
Taalgebruikers zijn altijd al inventief geweest met taal.
Wij wensen de makers en de kandidaten van 'Kwistet'
nog veel succes met de dialectvragen.
Zeeuws Erfgoed 23 maart 2006/01
