Een Middelburgse bedelaarspenning
voor het voetlicht
'Jan Crisisin de zestiende eeuw
Het woord dat in 2009 het vaakst klinkt, is crisis. Economische
tegenslag is van alle tijden. Een 'bewijs' hiervan kwam te voorschijn
bij de voorbereiding van de verhuizing naar het nieuwe archeologisch
depot. In een vondstendoos bevond zich tussen andere metalen
voorwerpen een doosje met een bijzonder object.
Het gaat om een eenzijdig geslagen koperen plaatje,
rond geknipt met een driehoekje met gat aan
de bovenzijde dat fungeert als draagoog.
Het plaatje is zeer dun, qua dikte te
vergelijken met de aluminium dop van
een melkfles. Dit dunne materiaal
heet latoenkoper. Het plaatje is in
1993 gevonden bij het bouwrijp
maken van het terrein aan de
Kousteensedijk in Middelburg
voor nieuwbouw van de recht
bank. Centraal op het plaatje
is de burcht van Middelburg
afgeslagen, geflankeerd door
het jaartal 1531. Het rand
schrift luidt: SALICH ZIN.
SI. DIE. EHEESTELIJK
ARM. SIN:MIDDELBURCH.
(diameter 4,8 centimeter).
Dit is een verwijzing naar
Mattheus 5:3: "Zalig zijn de
armen van geest, want hunner is
het Koninkrijk der hemelen."
De woorden 'geestelijk arm' moeten
hier vertaald worden als eenvoudigen van
geest, simpele zielen. De term arm is de
vertaling van het Griekse ptochosarmlastig,
bezitloos, bedelaar. Dat laatste duidt ook op
de functie van de penning, het is namelijk
een Middelburgse bedelaarspenning.
Bedelaars-penning van Middelburg 1531, vindplaats
Kousteensedijk, Middelburg, 1993. Materiaal: latoenkoper.
Collectie SCEZ, inv.nr. 1364-227.
Dergelijke penningen worden ook
genoemd in de stadsrekening van Middelburg uit 1531. Hierin is sprake
van zeshonderd "teyken van latoen" (tekens van latoenkoper) "die de armen
dragen". Deze 'tekens' had de stad laten vervaardigen voor personen die
van overheidswege mochten bedelen. Het teken op hoed of jas genaaid
maakte iedereen duidelijk dat de drager een 'echte' bedelaar was. Vóór
1993 waren deze penningen alleen uit de literatuur bekend. In de bouw
put aan de Kousteensdijk zijn drie van deze tekens door particuliere
metaaldetectorzoekers gevonden! Ze blijken zo fragiel dat ze alleen onder
uitzonderlijke omstandigheden bewaard blijven. Zoals totale afsluiting van
zuurstof, meestal in een grachtvulling onder de grondwaterspiegel.
Gelukkig was een van de vinders zo vriendelijk om zijn vondst op verzoek
van ondergetekende af te staan voor de provinciale
collectie. Na zestien jaar in een doosje is het hoog tijd om dit object te
publiceren.
Zoals gezegd moest het armenteken door diegene die toestemming had
om te bedelen in Middelburg, we noemen deze persoon gemakshalve
Jan Crisis, zichtbaar worden gedragen. Ook de andere gevonden
armentekens moesten worden gedragen. Een van de andere exemplaren
is vierkant geknipt met vier gaatjes op de hoeken, duidelijk
bedoeld om opgenaaid te worden op de kleding.
Armenpenningen
Ook bij de armenbedeling zijn penningen
gebruikt. In tegenstelling tot de
bedelaarspenning van 'Jan Crisis' zijn
deze vrijwel altijd van lood.
Een aantal van deze penningen is
door Marie de Man1] afgebeeld
en behandeld. Zij noemt
onder andere brood-, turf-
en smoutpenningen,
gasthuis- en leprozen-
penningen. Deze armenzorg
is enigszins te vergelijken
met de hedendaagse
voedselbank. Hoewel
De Man alleen loden
penningen van na 1600
noemt, gaan ze hoogstwaar
schijnlijk terug op oudere
exemplaren die nog onbekend
zijn. De overheid deed
nauwelijks aan armenzorg,
middelen werden verschaft door
voornamelijk kerkelijke organisaties.
Ze waren beter controleerbaar, de
ontvanger kon er niet op een verkeerde manier
mee omgaan. Wat dat betreft leven we duidelijk in
een ander tijdperk en is het te hopen dat
de overheid niet dezelfde methoden als in
de zestiende eeuw gebruikt om 'Jan Crisis'
er weer bovenop
te helpen.
Henk Hendrikse, depotbeheerder
1] Marie de Man was van 1881 tot 1933 conservatrice van het Munt- en
Penningkabinet van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen.
Zij publiceerde vele tientallen artikelen op het gebied van de numismatiek.
Literatuur
- H. Hendrikse, 1994, in: R.M.van Heeringen, J.J.B. Kuipers (red.), Geld uit de
belt, archeologisch onderzoek in de bouwput van de gemeentelijke parkeerkelder en
het belastingkantoor aan de Kousteensedijk in Middelburg, Vlissingen.
- H.M. Kesteloo, 1881-1902: De stadsrekeningen van Middelburg, 1365-1810,
Archief Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 1881-1902.
- M.G.A. de Man, 1980: Keuze uit de numismatische geschriften van Marie
G.A. de Man, Middelburg.
Zeeuws Erfgoed 18 juni 2009/02 ALGEMEEN
