Betrokken bij erfgoed
eZultuurhistorie
De Hertogin Hedwigepolder.
Deze zomer was ik, na lange tijd, weer eens in de Hertogin Hedwigepolder.
Samen met het schorrenlandschap van Saaftinge en het spookdorp Doel
levert dat een excursie op die de bezoeker wel stof tot nadenken móét
bieden. Over de Hedwigepolder is inmiddels wel alles gezegd, ook vanuit
het perspectief van de cultuurhistorie, maar in dit verband is er iets anders
dat intrigeert. Dat is de grote betrokkenheid bij de toekomstplannen
met de polder, een betrokkenheid die ver uitstijgt boven de feitelijke
en particuliere belangen van slechts één enkele eigenaar en maar een
handjevol bewoners die in het geding zijn.
Maar, misschien biedt de Hedwigepolder met zijn inmiddels sterke
symboolfunctie niet het meest treffende voorbeeld van betrokkenheid
bij landschappelijk erfgoed. Er staan meer plannen op het vuur die de
gemoederen beheersen. Plannen die vaak met elkaar gemeen hebben dat
ze visueel ingrijpen in de wijdere omgeving, en dat is in het veelal vlakke
en open Zeeuwse landschap al snel het geval. Plannen vaak ook van
particuliere aard, maar met een groot effect op de openbare ruimte.
Zo zorgt de komst van windmolens in de Gouweveerpolder, op de grens
tussen Schouwen en Duiveland, al op voorhand voor commotie. Iets
dergelijks geldt voor de plannen die al geruime tijd gekoesterd worden
met betrekking tot de Veerse Dam en het aanpalende Veerse Meer waarin
onder andere een hotel moet komen te drijven. En wat te denken van
het vrijwel gerealiseerde plan om land art te laten neerdalen in de
Wilhelminapolder? Ook daar liggen de verhoudingen duidelijk:
één grootgrondbezitter als eigenaar, maar veel Goessenaren beschouwen
de polder als hun achtertuin en nog heel veel meer passanten rijden
dagelijks over de Deltaweg dóór de polder.
Toen ik mij tien jaar geleden nogal kritisch uitliet over het geruisloos
verdwijnen van enkele oeroude en onverharde weggetjes op Walcheren,
werd mij dat niet door iedereen in dank afgenomen. Waar bemoeide
ik me eigenlijk mee? Tenminste één van die weggetjes was particulier
eigendom. Had de boer in kwestie niet het volste recht dat bij zijn land
te trekken? Formeel natuurlijk wel, maar vanuit het algemeen belang
geredeneerd valt ook een ander standpunt te verdedigen.
De overheid als toezichthoudster op allerlei ruimtelijke regelgeving zou
zich dat algemeen belang wel eens wat meer mogen aantrekken. Zeker
in Zeeland, met periodiek en regionaal meer bezoekers - in de vorm van
toeristen - dan inwoners, zien velen nauwlettend toe. En zijn het in
sommige gevallen de zomerse recreanten uit het Ruhrgebied of elders
die een grotere betrokkenheid met het wel en wee van ons landschap
aan de dag leggen dan wij Zeeuwen zelf. Natuurlijk kan de overheid niet
met iéders belang rekening houden. Natuurlijk speelt er het nimby-effect:
als ik er maar geen last van heb. En natuurlijk verschillen de smaken,
en vindt de een het Loire-kasteel bij 's-Heer Arendskerke inderdaad de
Voorbeeld van herbestemd religieus erfgoed:
in 1912 gebouwde gereformeerde kerk, tegenwoordig in gebruik
als restaurant-brasserie De Kleine Toren in Baarland.
mooiste uiting van nieuwbouw in Zeeland en is de ander juist blij met de
hoge omwalling eromheen.
Overheden lijken betrokkenheid van burgers al snel als lastig en tijdrovend
te beschouwen. Maar in plaats van extra lastpost of kostenpost te zijn,
kan betrokkenheid ook onvermoede kansen en uitdagingen bieden.
Ik moest daar vorig jaar aan denken, toen in de Middelburgse Oostkerk
gediscussieerd werd over krimp en een terugtrekkende overheid, en de
dreigende gevolgen daarvan voor monumentale kerkgebouwen. Voorzitter
Michiel Zonnevylle van de Vereniging van Beheerders van Monumentale
Kerkgebouwen in Nederland verklaarde in zijn openingswoord 'iets' met
de Oostkerk te hebben: zijn grootouders werden er bijna een eeuw geleden
in de echt verbonden. Dat betekent dat heel veel anderen ook 'iets' met
dit en andere kerkgebouwen hebben. Kerken waarin soms al eeuwen
wordt gedoopt en getrouwd, en waaromheen werd begraven. Niet in
anonimiteit, want het zijn onze voorouders die daar werden gedoopt,
hun communie deden, in de echt verbonden, ter aarde werden besteld.
Meer dan in enig ander type monument manifesteert zich in kerken een
band met de hedendaagse én vroegere gebruikers. Er zou dus een
betrokkenheid gemobiliseerd kunnen worden die heel veel verder reikt
dan de krimpende schare van zondagse gelovigen, de omwonenden,
de bezoekers van een orgelconcert en de cultuurtoeristen. Wie ziet hoeveel
succes tv-programma's over familiegeschiedenis hebben en wie zich
herinnert hoeveel Friezen 'om utens' (dat wil zeggen: uit den vreemde)
met groot enthousiasme op de been werden gebracht voor het spektakel
Simmer 2000, kan zich misschien iets voorstellen bij het succes van een
actie om kerken in het licht van hun historische betekenis te steunen en
te behouden. Als ergens erfgoed kan binden en boeien, dan wel hier.
Kerkelijke archieven te over om in beeld te brengen met wie, waar en
wanneer een band werd gesmeed. Hun nazaten, wij dus, wij kunnen en
moeten ons betrokken weten. Het begrip 'kerkelijke gemeenschap' krijgt
zo een nieuwe, veel ruimere betekenis. Wat met landschappelijk erfgoed
kan, moet zeker lukken met monumentaal kerkelijk erfgoed.
En over de Middelburgse Oostkerk gesproken: de kerkenraad heeft
inmiddels ingezet op het vervreemden van de kerk - in gewone
mensen-taal: het overdragen of verkopen. Zou de ruime schare van
betrokkenen dat werkelijk laten gebeuren? Erfgoed is van ons allemaal.
Aad de Klerk,
adviseur cultuurhistorie en landschap
Zeeuws Erfgoed 11 september 2012/03 CULTUURHISTORIE
