O
Volksverhalen rond Zeeuwse Ankers
zeeuwse
ankers
VOLKSCULTUUR
Nieuws
www.scez.nl/zeeuwseankers
www.traditieszeeland.nl/kenniscentrum
v
Het ijdele melkmeisje
bij het Ronde Putje in
Oost-Souburg.
Beeld van Jan Haas
(foto Ruben A. Koman).
Elke plek in Zeeland heeft zijn eigen verhaal.
Een historisch verhaal met feiten over wie er woonden,
het land bewerkten of de dijken bouwden.
Soms gaat er achter een plek nog een ander verhaal schuil.
Een volksverhaal dat zich heeft gehecht aan een dorp
of stad, een kasteel, toren of boerderij. Biervliet is op
die manier voor altijd verbonden met Willem
Beukelszoon, Hulst met Reinaert de Vos en
Terneuzen met de Vliegende Hollander.
Zeeuwse Ankers
Volksverhalen zijn immaterieel erfgoed. Ze maken
als spannende, legendarische, overbekende of juist
onverwachte elementen deel uit van de culturele biografie
van Zeeland. In het project Zeeuwse Ankers, dat de SCEZ
in samenwerking met andere organisaties ontwikkelt,
zullen volksverhalen een rol spelen. Mensen geven
betekenis aan een plek door elkaar verhalen over die plek
te vertellen. Feit en fictie vermengen zich daarin. Sinds
het kasteel van Haamstede in 1525 afbrandde, waart er
's nachts een spookpaard rond het herbouwde slot. In de
onderaardse gewelven van het voormalige fort Ronduute
bij Overslag ligt een leeuw op een schatkist. De ziel van
de kasteelvrouw kan er geen rust vinden. Ze verschijnt
eenmaal in de honderd jaar 's nachts als witte dame in
de omgeving van het fort, in de hoop een moedige man
te treffen die de kist voor haar durft te openen. Er zijn
veel meer sagen rond oude of verdwenen gebouwen. Het
voormalige tempeliershuis in Zierikzee, de Sint-Lievens
Monstertoren in die stad en een inmiddels verdwenen
klooster in IJzendijke zijn plaats van handeling in zulke
verhalen. Lokaal kunnen verhalen verbonden zijn aan een
boerderij of huis. Zelfs een eenvoudige houten brug kan
legendarische status krijgen. Dat gebeurde dankzij het ver
haal over de engelenwacht van dominee Smytegelt.
Omringd door engelen passeerde de predikant in een
stormachtige nacht de Sint-Jorisbrug in Middelburg, waar
twee mannen een moordaanslag op hem wilden plegen.
De brug is in 1959 afgebroken, maar de legende leeft
voort.
Geschiedenis
Veel volksverhalen leveren een verklaring voor iets dat zich
in het verleden heeft voorgedaan. De zeemeerminnensage
van Westenschouwen geeft een oorzaak van het verval van
het dorp vanaf de late vijftiende eeuw. Het is een van de
bekendste Zeeuwse sagen. Eenzelfde soort verhaal bestaat
er ook voor Reimerswaal, Bath, Saeftinge en Veere.
De sage over Westenschouwen heeft zich verplaatst naar
het verdronken dorp Koudekerke op Schouwen. Wie nu
de Plompe Toren bezoekt, hoort nog hoe de zeemeerman
het dorp verwenst om zijn gevangen genomen vrouw.
Oorlogen leveren heldenverhalen op en ook die zijn vaak
verbonden met een plaats. Jantje, de klokkenluider van
het belfort in Sluis, werd een held door dronken in slaap
te vallen. Daardoor verzuimde hij de klokken te luiden.
In het verhaal, dat zich afspeelt tijdens de Tachtigjarige
Oorlog, misleidt hij zo ongewild de Spaanse troepen die
een aanval op de stad hadden gepland. Kolonel Ledel
liet boterkanonnen plaatsen op de vestingwallen van
Oostburg en verjoeg volgens de overlevering daarmee
in 1831 Belgische opstandelingen.
Zwerfsagen
Volksverhalen zijn minder lokaal gebonden dan ze op
het eerste gezicht lijken. Door heel Europa komen
dezelfde soorten verhalen voor. Schrijvers of de bevolking
zelf hebben het verhaal toegeëigend en eisen het op als iets
unieks voor hun eigen plaats. Het Ronde Putje in
Oost-Souburg, waarin een ijdel melkmeisje zich spiegelde
en verdronk, was een geliefde pleisterplaats tijdens een
tochtje over Walcheren. De spelerijders lieten er hun
paarden drinken. Dat aan die plek het verhaal over het
melkmeisje is gehecht, berust grotendeels op toeval.
Negentiende-eeuwse vertellers van deze 'zwerfsage' hebben
het verhaal gekoppeld aan de Souburgse poel. Varianten
worden verteld in Maastricht en een aantal Belgische
steden. Het verhaal over de boterkanonnen komt ook
voor in Groningen en België. En over andere predikanten
in Nederland en Duitsland bestaan verhalen die een
frappante gelijkenis vertonen met dat over Smytegelt.
Volksverhalen mogen minder uniek zijn dan gedacht,
ze geven een bijzondere betekenis aan plaatsen die straks
mogelijk als Zeeuwse ankerplaats te boek zullen staan.
Jeanine Dekker,
adviseur volkscultuur
Zeeuws Erfgoed 17 september 2012/03 Musea
