Kastelen in Zeeland
In Zeeland zijn nog enkele 'echte' kastelen en enige tientallen kasteelbergjes bewaard
gebleven. Veel kastelen en kasteelterreinen zijn in de loop van de tijd verdwenen.
Gegevens over alle Zeeuwse kastelen zijn nu ondergebracht in het Kastelenlexicon Zeeland.
Het Kastelenlexicon is een project van de Nederlandse Kastelenstichting in Wijk bij Duurstede.
In 1992 werd de Stichting Kastelenlexicon Nederland
(SKLN) opgericht met als doel de publicatie van een
landelijk kastelenlexicon of kastelendatabank met zoveel
mogelijk gegevens over verdwenen en nog bestaande
middeleeuwse kastelen. Een dergelijke databank is van
belang voor de bescherming van dit cultuurhistorische
erfgoed, voor infrastructureel en archeologiebeleid, en
voor verder archeologisch, bouwhistorisch en historisch-
geografisch onderzoek. De bedoeling is te komen tot een
digitaal openbaar bestand. Per 1 januari 2009 ging de
SKLN op in de Nederlandse Kastelenstichting.
De opbouw van het Zeeuwse lexicon was een belangrijk
deelproject. Aan dit project heeft de SCEZ sinds 2006
beschrijvingen van Zeeuwse objecten en terreinen
bijgedragen. Dankzij een langjarige subsidie van de
Provincie Zeeland kon de SCEZ dit aandeel realiseren.
De Zeeuwse inventarisatie steunde relatief zwaar op
archeologisch en historisch-topografisch onderzoek.
De werkzaamheden werden uitgevoerd door Jan Kuipers
(2006-2014) en Hans Jongepier (2012-2014).
In de afsluitende fase liet ook mediëvist en emeritus
hoogleraar Peter Henderikx zijn licht over de bronnen
schijnen.
De Zeeuwse kastelengroslijst telt zo'n 285 objecten en
terreinen; niet al deze zijn voor het lexicon beschreven.
Oorzaak zijn de gehanteerde criteria voor een kasteel
(terrein): verdedigbaarheid en bewoonbaarheid.
Het kasteel is een 'private defensieve structuur'. Op lang
niet alle Zeeuwse terreinen kan deze definitie met zeker
heid worden toegepast, en dat zit hem in het grote aantal,
ongeveer driekwart, motteterreinen ofwel... 'vliedbergen'.
Ambachtsheren
Er bestaan in Zeeland nog maar drie of vier 'echte'
middeleeuwse kastelen (Moermond, Haamstede, Westhove
en eventueel het sterk aangepaste Ter Hoge) en nog
bijna veertig aarden (kasteel)bergjes. Van deze laatste
categorie zal een aantal dienen te worden weggeschreven
als molenbelt, niet-defensieve woonhoogte, statusheuveltje
en dergelijke. Voor de ontwikkeling van veel bergjes naar
weinig latere kastelen zijn verschillende oorzaken aan te
wijzen.
Zeeland raakte in de twaalfde eeuw onderverdeeld in
vele ambachtsheerlijkheden. Volgens het Zeeuwse erfrecht
waren deze splitsbaar, dat wil zeggen vererfbaar op alle
zoons. Dit had een enorme versnippering tot gevolg, én
de stichting van veel, meest bescheiden mottekasteeltjes
(bergjes met toren en voorhof) uit militaire en status-
overwegingen.
Vanaf de late dertiende eeuw, na de introductie van
de baksteen, tot in de vijftiende verschenen de moderne
kastelen. De bouw daarvan was een dure onderneming.
Veel ambachtsheren van steeds meer en steeds kleinere
heerlijkheden zagen hiertoe geen kans en vielen
gaandeweg qua levensstijl en status terug in de
boerenstand. De bakstenen kastelen verschilden sterk
in grootte en aanzien: kleine kastelen zoals van het
verdronken Valkenisse (circa 25 x 25 meter) staken pover
af bij kolossen als het kasteel van West-Souburg, waarvan
alleen de hoofdburcht 44 bij ongeveer 30 meter mat.
Door oorlogshandelingen tussen circa 1250-1305 wegens
het Hollands-Vlaamse conflict om Zeeland
Bewestenschelde werden verschillende Zeeuwse kastelen
verwoest. Tientallen vloeden gevolgd door vorming van
soms compleet nieuwe landschappen (vergelijk Schouwen-
Duiveland na 1953!) ruimden ook veel objecten op.
Tijdens en na de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) kwamen
resterende kastelen in handen van het burgerlijk patriciaat.
Het betekende snel wisselend eigendom, omvorming tot
buitenplaats of, in tijden van malaise (de late achttiende
en de negentiende eeuw), sloop.
Zeeuwse gemeenten en regionale organisaties doen de
laatste tijd moeite om ook verdwenen kastelen en bergjes
zichtbaar maken. Twee Zuid-Bevelandse voorbeelden:
Kapelle heeft sinds kort een Kastelenpad dat onder meer
langs de locaties van de voormalige kastelen Maalstede
en het heringerichte Pronkenburg voert, en ook in
's-Heer Arendskerke is in de nieuwbouwwijk Kasteelberg
na archeologisch onderzoek weer een flink bergje te zien,
mét speelkasteeltje.
De 'nieuwe kasteelberg' van 's-Heer Arendskerke
(foto H.M.D. Dekker).
Zeeuws Erfgoed 5 maart 2014 01
