Lutheranen in Zierikzee
Het ontstaan van een lutherse gemeente in Zierikzee
Zeeland kende na het ontstaan van een eerste lutherse gemeente in Middelburg (1585)
vanaf 1711/1712 ook een lutherse gemeente in Zierikzee. De kern van deze kerkelijke
gemeenschap bestond in de achttiende eeuw uit Scandinavische zeelieden, met name Noren.
Vandaar dat de lutherse kerk in Zierikzee ook nog steeds bekend staat als de Noorse kerk.
"Deeze Gemeente bestaat meest uit geringe lieden,
2 Ambagtslieden, 1 Apotheker, die eerst voorlede jaar hier
is komen wonen; d'andere dagloners, arbeiders, en dienst
boden, het overige is meest altemaal Zeevarend Volk,
Matrosen en jonge Borsten, geen een Schipper, behalven
die zomwylen van Noorwegen &c. op deze stad varen."
Deze zinsnede heeft betrekking op de samenstelling van
de lutherse kerkgemeenschap in Zierikzee en is afkomstig
uit het Luthers Kerk- en Boeknieuws uit 1730.
Kleine kerkgemeenschap
De zinsnede hierboven maakt duidelijk dat de lutherse
gemeente geen kerk voor regenten, maar des te meer
voor het gewone volk was. Begrijpelijk, gelet op het feit
dat hoge en lage overheidsfuncties en politieke ambten
tot 1795 waren voorbehouden aan lidmaten van de
gereformeerde kerk of personen die haar tenminste
'waren toegedaan'. Maar ook onder het gewone volk
bevonden zich weinig lutheranen: in 1730 bestond de
lutherse gemeente in Zierikzee uit slechts honderdvijftig
lidmaten, waarvan slechts zestig in de stad of de nabije
omgeving woonden. De vraag doet zich voor wie deze
lidmaten waren en waarom zij juist voor aansluiting bij
de lutherse gemeenschap kozen.
Belangrijk handelscentrum
In de late middeleeuwen profiteerden de Zeeuwse steden
van de machtige handelscentra in Vlaanderen en Brabant.
Dit gold ook voor Zierikzee. Vooral nadat Floris V als graaf
van Holland en Zeeland de stad in 1290 tolvrijheid had
gegeven, maakte de belangrijkste Zeeuwse plaats beoosten
de Schelde een sterke groei door. Zierikzee werd zelfs het
belangrijkste handelscentrum in Zeeland, na Middelburg.
De grote koopvaardijvloot voer vooral op steden in het
Oostzeegebied. Zo had Zierikzee hechte contacten met
het machtige handelsgenootschap van de Duitse Hanze,
waarbij ook Scandinavische steden aangesloten waren.
Nieuwe religieuze denkbeelden
Door de vele handelscontacten van de stad deden in de
zestiende eeuw nieuwe religieuze denkbeelden, waaronder
het lutheranisme, het anabaptisme en het calvinisme, hun
intrede. Zo brachten de koop- en scheepslieden uit Noord
Europa niet alleen hun handelswaar, maar ook hun eigen
geloof mee. Doordat in de Scandinavische en Noord-Duitse
landen de geloofsopvattingen van Maarten Luther veel
bijval vonden, raakten de ideeën van Luther ook spoedig
in Zierikzee verspreid. Dit effect werd versterkt door
de (recente) uitvinding van de boekdrukkunst en het
toenemende alfabetisme onder de burgerbevolking. Meer
en meer bestudeerden zij zelfstandig - én in hun eigen taal
- de Bijbel, een activiteit die voorheen alleen was voor
behouden aan geestelijken.
Geloof van migranten
Na de succesvolle opstand in 1572-1574 van een groot
aantal Hollandse en Zeeuwse steden tegen koning Filips II,
organiseerde de nieuwe gereformeerde (hervormde) kerk
zich in hoog tempo. Door toenemende calvinistische
onverdraagzaamheid verdwenen andere hervormings
gezinde groeperingen naar de achtergrond. Net zoals
in andere steden in de Republiek bleef het lutherse geloof
in Zierikzee hierdoor vooral een geloof van migranten, in
Zierikzee vooral van Noorse zeelieden. Begin achttiende
eeuw ontmoetten zij elkaar in herberg De Weverspoel in de
Verrenieuwstraat, in de volksmond ook wel De Noordsche
Hemel genaamd. Het was op deze locatie dat in 1711 of 1712
(het precieze jaartal is onbekend), na een bezoek van
luthers predikant Johannes Nicolaas Treytel uit Middelburg,
het initiatief tot het stichten van een lutherse gemeente
in Zierikzee werd genomen.
Overheidssteun
De stichting van een lutherse gemeente in Zierikzee had
lang op zich laten wachten. Dit lijkt eerder het gevolg te
zijn van het geringe aantal lutheranen in de stad dan van
calvinistische onverdraagzaamheid: begin zeventiende
eeuw werden plaatselijke overheden in de Republiek
verdraagzamer en toegevender ten opzichte van
de lutheranen. De lutherse geloofsgemeenschap in
Zierikzee groeide echter pas enigszins vanaf het begin
van de achttiende eeuw. Dit had te maken met het
opbloeien van de koopvaardij en daarmee een groeiende
aanwas van Scandinavische, lutherse zeelieden. Na de
stichting van een eigen gemeente kregen de Zierikzeese
lutheranen direct de steun van zowel de stedelijke als de
kerkelijke overheid. Dit werd meteen duidelijk in 1713,
toen de jonge lutherse gemeente, op voorspraak van
de gereformeerde predikant Canzius, door het plaatselijke
stadsbestuur de voormalige Schotse kerk op het
Gat van West Noord Westen kreeg toegewezen.
Kerk en kerkorganisatie
Het in omvang bescheiden kerkgebouw was een restant
van het grotendeels afgebroken vijftiende-eeuwse adellijke
huis Ravenstein en stond al enige tijd leeg. Mede door de
geringe financiën van de kerkgemeente vonden er in de
beginjaren nauwelijks aanpassingen aan het gebouw plaats.
Zeeuws Erfgoed 1 Q maart 2017 01
