Ontwikkeling van duikboten door de jaren heen: de O-1 met een lengte van 20,4 meter en de in 1940 in dienst gestelde O-21 van 77,7 meter lang
(illustraties: Alexander van Maanen).
Nederlands-Indië. De boten die gebouwd werden voor de
koloniën waren in eerste instantie veel groter en gelet op
het werken in tropische weeromstandigheden was een
goede airconditioning en een gekoelde opslag voor
etenswaren een noodzaak. Deze boten, in het begin bekend
als de K-boten, werden betaald door het ministerie van
Koloniën maar bemand door marinepersoneel. De eerste
K-boot werd in Vlissingen gebouwd en voor het einde van
de Eerste Wereldoorlog naar Indië gesleept.
Langzamerhand trekt de Koninklijke Marine het ontwerpen
van duikboten steeds meer naar zich toe en groeit Wilton-
Fijenoord uit tot een ware concurrent. De duikboten worden
steeds groter, sneller en zwaarder bewapend en zijn
ondertussen voorzien van technische snufjes als de snuiver.
Met een snuiver wordt het mogelijk om onder water te blij
ven maar via een schuifbare holle mast verse lucht in te
laten en vervuilde lucht af te voeren. Nog steeds tracht
De Schelde buitenlandse orders te verwerven onder meer
met een eigen ontwerp van een duikboot-mijnenlegger.
Alle inspanningen ten spijt wordt in Vlissingen slechts één
duikboot voor niet-Nederlandse rekening gebouwd, maar
het is dan wel de grootste ooit. De Poolse Orzel heeft een
lengte van 84 meter, vier keer zo groot als de O-1 en zeven
meter langer dan de O-21. De O-21 was, samen met haar
zuster de O-22, de laatst gebouwde duikboot in Vlissingen.
Na de Tweede Wereldoorlog bouwden alleen de
Rotterdamsche Droogdok Maatschappij en Wilton-Fijenoord
nog onderzeeboten voor de Koninklijke Marine. Maar wie
weet keren oude tijden terug en verlaat over een aantal
jaren een in Vlissingen gebouwde onderzeeboot de haven.
Sporen van materieel erfgoed
Is er nog iets zichtbaar van de bouw van duikboten in het
Vlissingse landschap vandaag de dag? Veel is sinds de
bouw van de O-1 verdwenen. De met houten kappen
overdekte kleine hellingen aan de noordzijde van de
Dokhaven zijn er al lang niet meer. Dat geldt ook voor
de overdekte hellingen op het Eiland. Van de twee grote
hellingen aan het einde van de Dokhaven resteert nog
slechts een deel en de vraag is of dit behouden blijft bij
de geplande nieuwbouw van woningen. Wat wel aanwezig
is, is het enkele jaren geleden schitterende gerestaureerde
Dok van Perry. Dit dok is een van de oudste gegraven
droogdokken van Europa en heeft een niet te onder
schatten rol gespeeld bij de toepassing van nieuwe
technieken en ideeën. In dit dok, dat eerder gebruikt is
door de Koninklijke Marine voor het drijvende batterijen
concept, zijn nagenoeg alle onderzeeboten die gebouwd
zijn in Vlissingen drooggezet voor onderhoud en/of de
afbouw. Tal van foto's getuigen hiervan. Is de O-1 bewaard
gebleven. Nee, luidt het antwoord. Op de toren na is zij
gesloopt en tot voor kort werd gedacht dat ook van de
inventaris niets de tand des tijds had overleefd. Dit jaar
nog echter kreeg de Traditiekamer Onderzeedienst de
oorspronkelijke in zwaar messing uitgevoerde scheepsklok
van de O-1 in bezit. Op het hoofdkantoor Van Damen
Schelde Naval Shipbuilding is nog een halfmodel bewaard
gebleven en een volledig model staat in het Marinemuseum
in Den Helder. Bij dat laatste museum is ook de driecilinder-
onderzeeboot de Tonijn voor het publiek toegankelijk.
En als laatste maar niet weg te cijferen bron van erfgoed
is er het zogenaamde Schelde-archief. Dit archief wordt
beheerd door het Gemeentearchief Vlissingen en bevat
foto's, tekeningen, bestekken en correspondentie in
verband met de Vlissingse duikbootbouw.
Ron van Maanen
Ron van Maanen ('s-Gravenhage, 1958) is archivaris en shiplover pur sang.
Momenteel is hij werkzaam bij het Gemeentearchief Vlissingen.
Bronnen
Archief Koninklijke Maatschappij De Schelde (Gemeentearchief Vlissingen),
directiearchief en bestekken.
Tobias van Gent Ron van Maanen. Luctor et Emergo. De onderzeeboten
van de Koninklijke Maatschappij De Schelde 1905-1958, te verschijnen medio
2018.
Zeeuws Erfgoed 6 september 2018 03
