Historische gevelstenen
Kleine kunstwerken
met een verhaal
Menig historische binnenstad in Nederland is rijk aan gevelstenen.
Veelal aangebracht in monumentale voorgevels vertellen deze kleine
kunstwerken een verhaal over de (oorspronkelijke) bewoner, zijn afkomst,
zijn beroepsuitoefening, zijn politieke of godsdienstige overtuigingen of zijn
voorliefde voor bijvoorbeeld de fl.ora of fauna. Ook Zeeland kent veel fraaie
exemplaren, daterend uit de late vijftiende tot ver in de twintigste eeuw.
Gevelsteen als merkteken
Vroege gevelsteentoepassing
X - I
Afbeelding
Ook in onze tijd worden
nog nieuwe gevelstenen
geplaatst. Een leuk
voorbeeld hiervan is
een steen in de
Noorddijkstraat in
Brouwershaven
met Niels Holgersson
erop afgebeeld Mieke
Wijnen Fotografie.
In het verleden ontleenden veel huizen hun
naam aan de gevelsteen die in de voorgevel was
aangebracht. Deze steen bestond vaak uit een in
bas-reliëf uitgehouwen voorstelling, al dan niet
voorzien van een tekst. Een dergelijke gevelsteen
had, met name voor de invoering van de huis
nummering rond 1800 door de Fransen, vooral een
praktische reden: het onderscheiden van een huis
van andere huizen. Zo werd eeuwenlang een pand
omschreven door het noemen van de naam van
het huis, eventueel aangevuld met de namen
van de aangrenzende percelen.
De voorstelling op de gevelsteen stond
merendeels in relatie tot de herkomst of het
beroep van de oorspronkelijke eigenaar. Maar ook
andere voorstellingen kwamen op gevelstenen
voor, zoals godsdienstige, mythologische en
politieke. Ten slotte vormden voorstellingen uit
de natuur een geliefd thema: naast bomen,
struiken en bloemen vooral dieren. Veelal had
een eerste eigenaar-bewoner de gevelsteen laten
aanbrengen, soms niet alleen als adresaanduiding
maar ook als reclame-uiting. Zodoende konden
voorbijgangers zien welke producten ter plaatse
werden gemaakt en verkocht. Bij wisseling van
bewoner bleef de gevelsteen meestal achter in de
voorgevel van het pand. Het pand had nu eenmaal
met de gevelsteen een eigen 'merkteken'
gekregen, de relatie tussen voormalige bewoner
en pand was echter verbroken. In de praktijk kon
dit tot opmerkelijke situaties leiden; wat te denken
van een boekdrukker die zijn werkzaamheden
uitvoerde in een pand, waarvan de gevelsteen
een varken uitbeeldde.
De toepassing van gevelstenen in de voorgevel
raakte vooral aan het einde van de zestiende eeuw
in gebruik, om in de zeventiende en achttiende
eeuw een hoge vlucht te nemen. Niet dat gevel
stenen in onze contreien een nieuw fenomeen
waren; zo gebruikten de Romeinen al gevelstenen,
onder andere om herbergen, wijnhuizen en post
huizen aan te duiden. Ook in de middeleeuwen
werden gevelstenen aangebracht, boven de
ingang van burchten, kastelen en wereldlijke en
kerkelijke gebouwen. Hier droeg de heraldiek
nr. 1 2020
ZEEUWS ERFGOED
13
