Vlinders in Zeeland: toen en nu
De zomer gaat stilaan over in de herfst, tijd dus om even terug te kijken
naar wat we zullen missen. Vlinders bijvoorbeeld, want die horen nu
eenmaal bij ons beeld van de zomer. Hoe zit het met de Zeeuwse
namen voor de vlinder?
Dialectverlies
Vlinders op de kaart
Kapelletjes en boter
Dit artikel is ten dele
gebaseerd op een tekst
die zal verschijnen in
de Zeeuwse Dialectatlas
in 2021; de kaarten zijn
getekend door Annelies
Kolijn en Veronique
De Tier met behulp van
een kaartprogramma
van Info Service Belgium.
De opkomst van de moderne media in de
jaren zestig van de vorige eeuw hebben ervoor
gezorgd dat er enorme veranderingen in onze
moedertaal, zijn opgetreden. De woordenschat
van de standaardtaal, drong steeds meer door in
de verschillende regio's, zelfs in dialectvaste
gebieden. De oorspronkelijke dialectwoorden
schat moest het afteggen tegen die machtige
standaardtaal van radio en televisie en tegen
de taal van wet, bestuur en onderwijs.
Als we de dialectkaart van de namen voor de
vlinder in Zeeland bekijken van zo'n zeventig jaar
geleden (kaart 1) en we vergelijken die met de
kaart uit 2015 (kaart 3) dan zien we dat ook
Zeeland geen uitzondering is wat dialectverlies
betreft. Taalverandering is van alle tijden en taal
verandert net zo snel als de samenleving
verandert. Dat alles neemt niet weg dat we met
trots mogen terugkijken naar de woordenpracht
die onze voorouders bezaten om zaken uit hun
samenleving te benoemen, zoals de vlinder.
De vlinderbenamingen zijn diverse keren
opgevraagd in het verleden. Op de drie kaarten
zien we drie verschillende periodes weerspiegeld.
De oudste kaart is van de jaren dertig van de
vorige eeuw en is gebaseerd op materiaal dat via
de Reeks Nederlandse Dialecten is opgevraagd.
Kaart 2 is gebaseerd op materiaal dat is verzameld
voor het Woordenboek der Zeeuwse Dialecten.
Deze benamingen zijn opgevraagd rond 1960.
De derde kaart bevat gegevens die via een digitale
dialectenquête zijn opgevraagd in 2015.
Wat uiteraard opvalt is dat op kaart 3 vrijwel alleen
nog vlinder te zien is. Die vlinder is ook duidelijk
aanwezig op de oudste kaart en was dus in de
jaren dertig niet onbekend in Zeeland. Op kaart
2 ontbreekt vlinder helemaal, maar dat wil niet
zeggen dat het niet bestond. De gegevens op
deze kaart komen uit het Woordenboek der
Zeeuwse Dialecten en wellicht heeft de samen
steller het woord vlinder niet opgenomen omdat
dat het standaardtaalwoord is. De oorsprong van
het woord vlinder is onzeker. Men neemt aan dat
het jonger is dan de andere woorden die we
hieronder bespreken. Vóór de zestiende eeuw
komt vlinder inderdaad niet in het Nederlands voor.
De meeste taalgeleerden denken dat vlinder
teruggaat op een woord dat 'ftadderen' betekent.
Op kaart 1 zien we dat kapel en boterkapel vaak
voorkomen. Alleen op de Bevelanden ontbreekt
de naam. Ongeveer hetzelfde beeld zien we dertig
jaar later op kaart 2, maar op kaart 3 wordt
kapelletje slechts vier keer genoemd. Sommige
taalkundigen voeren het woord kapel terug op het
middeleeuws Latijnse capella, het verkleinwoord
van cappa 'mantel'. Anderen gaan uit van de vorm
pellevogel, dat een samenstelling is van pelle-
een samentrekking van pepele en -vogel. Pepele -
een naam voor de vlinder in het Brabantse dialect
gebied - gaat terug op het Latijnse papilio, dat
'vlinder' betekent. Later is dat pelle- dan door
volksetymologie verlengd tot kapelle. Kapel
verschijnt ook als tweede deel in de naam
boterkapel. Dat element boter is het gevolg van
volksetymologie en gaat waarschijnlijk terug op
het woord falter - verwant met fladderen - dat later
vouder werd. Omdat men het woord vouder niet
begreep, wisselde men vervolgens de f/v om
voor een b, dat daarna gemakkelijk als boter
geïnterpreteerd werd. Boterkapel kwam in de jaren
dertig voor in het Land van Axel, op Walcheren,
Tholen en in Zierikzee. Dertig jaar later geeft het
Woordenboek de samenstelling op voor heel
West-Zeeuws-Vlaanderen en twee plaatsen in
het Land van Axel, voor Walcheren en Tholen en
ook in Goes en Middelharnis. In de recentste
vragenlijst is het woord helemaal verdwenen.
Over de boter-namen bestaan ook andere
verhalen. Boter zou kunnen verwijzen naar de kleur
van de witte vlinders, maar men vertelt ook dat
vroeger de heksen in de gedaante van vlinders
bij de boeren melk en room kwamen stelen.
Boter-namen komen ook voor in het Engels
butterflyen in het Duits (Schmetterling).
14
ZEEUWS ERFGOED
nr. 3 2020
