Een unieke verrekijker
uit kasteel Haamstede
Op 19 maart 2021 werd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
een unieke verrekijker overgedragen aan de Zeeuwse gedeputeerde
van Cultuur, Anita Pijpelink. De kijker met kompas stamt uit de periode
1650-1750 en is in de jaren zestig gevonden tijdens opgravingen
van kasteel Haamstede. De kijker wordt opgenomen in
het Zeeuws Archeologisch Depot van Zeeland in Middelburg.
De kijker kon tot een lengte van circa 45 centi
meter worden uitgetrokken en bood een
vergroting van circa 3,5 keer. Oorspronkelijk had
de kijker twee lenzen. Een van de lenzen is
verloren gegaan. Een klein merkteken op de
zonnewijzer - een open kroon - wijst mogelijk op
een productie ervan in Neurenberg. Door de luxe
uitvoering behoorde de kijker tot het betere
Faculteit Toegepaste Natuurwetenschappen van
de TU Delft, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,
Amersfoort, Interfacultair Reactor Instituut TU
Delft, Delft, en Huygens Instituut voor
Nederlandse Geschiedenis.
Jos Bazelmans
Afbeelding
Kasteel Haamstede.
Reconstructie van
de kijker in uitgeschoven
toestand reconstructie
Mikko Kriek
In 2018 dook bij een oud-medewerker van de
Rijksdienst voor het CuLtureeL Erfgoed een
bijzondere vondst op: een verrekijker die in 1964
of 1965 was gevonden bij opgravingen van kasteeL
Haamstede. Deze werden toentertijd uitgevoerd
door Jaap Renaud van de Rijksdienst voor het
Oudheidkundig Bodemonderzoek. Voor de verre
kijker zijn geen paraLeLLen te vinden. Het betreft
een samengesteLd instrument of optisch
compendium: het omvat nameLijk niet aLLeen een
verrekijker maar ook een kompas met zonnewijzer.
De laatste twee zijn ondergebracht in een aparte
houder die op de voorzijde van de kijker kan
worden geschroefd. Het compendium is
opgebouwd uit verschillende op een draaibank
gevormde delen uit oüfantivoor. De zonnewijzer
en de vier buizen van de kijker zijn van messing.
De kompasnaald is van messing en ijzer. Het ijzer
is ongetwijfeld magnetisch geweest, maar dat is
het tegenwoordig niet meer door de vrijwel
volledige omzetting van ijzer in ijzeroxide.
segment. Voor wetenschappelijk onderzoek was
de kijker niet geschikt. Het was eerder een gadget
voor de meer gefortuneerde Leek.
Het is Lastig om de kijker te dateren en een pLek
te geven in reLatie tot de Zeeuwse uitvinding ervan
in 1608. GeLet op de vormgeving en de geringe
LenskwaLiteit mag een datering in de tweede heLft
van de achttiende eeuw of Later uitgesLoten
worden. De toevoeging van een zonnewijzer/
kompas lijkt samen te hangen met een ruimere
beschikbaarheid van kijkers en te wijzen op een
productie voor een consumentenmarkt. Aan
dergelijke samengestelde instrumenten werd
waarschijnlijk pas gewerkt rond en na het midden
van de zeventiende eeuw, toen het maken van
goede lenzen routine was geworden. Er zijn echter
geen mogelijkheden om de kijker nauwkeuriger
te dateren dan 1650-1750.
Het onderzoek van het compendium is een
samenwerking van Museum Boerhave,
8
ZEEUWS ERFGOED
nr. 2 2021
