77
rijk en in den handel algemeen bekend waren J). Sotheby'
toont aandat papier met eene hand als watermerk reeds
in het begin der 15° eeuw in deze gewesten in gebruik is
geweest 2). De vlakke geopende hand zonder bloem komt
al "TOor in de registers van rekeningen te 's Gravenhage
van 1432. Met ster, halve maan of lelie boven de vingers
ontmoet men haar in de archieven schier voortdurend van
14-30 tot 1480 3). Slechts eenmaal trof Sotheby, in een
rekeningboek van 1427 te Haarlem, eene hand aan, welke
afweek van den gewonen vorm en een sleutel vasthield.
Overigens hebben allen veel overeenkomst met elkander en be
staat het verschil hoofdzakelijk in de grootte der handhet
figuur boven de vingers en de versieringen op en onder de
palm. Inzage van deze plaat maakt dit duidelijk.
PI. XIII, n°. 1. In de Geldersche archieven is, vol
gens van Hasselt de hand een zeer gewoon papiermerk in
de 15e en 16e eeuw. In Zeeland is dit eveneens het geval.
Het eerst vonden wij haar in de rekening van het bailliu-
schap van Goes over het jaar 1446. Het figuur gelijkt
echter meer op eenen handschoen en heeft eene ster met
vijf punten boven den middelsten vinger.
PI. XIII, n". 2. Drie jaren laterin 1450 ontmoeten
wij eene hand van bijzonder maaksel in de rekening van het
Lieve Vróuwe broederschap te 's Hertogenbosch. In Vlaan
deren daarentegen vertoont zij zich eerst weder na verloop
van een veertigtal jaren namelijk in de rekeningen van den
heiligen geest in Onze Vrouwe kerk te Sluis over 1485, 1486
o o
en 1487
Blijkens het meermalen aangehaalde tarief of reglement van 18 Sept.1741.
s) Sotheby o. 1., bl. 8.
s) Jansen o. 1., I, 383, spreekt van eene hand of handschoen, door
hem al opgemerkt in eene Fransche rekening van het jaar 1430 en beschrijft
die als „main avec un quart de lune ou portion de cercleattaché au doigt
da milieu."
i) Des te meer bedienden zich van papier met dit merkdat door
