24
doorwerken. Opmerkelijk is, dat de verwerping' van de leer
der Drieëenlieid en de huldiging van het Spinozisme door de
faculteiten van Utrecht en Leiden niet aan Yan Hattem,
door de coetuale vergadering wel aan Büitendijck werd ten
laste gelegd. Yan, Hattems idee omtrent vereeniging met
God was zuiver mystisch met behoud der persoonlijkheid;
Buitendi.tck hief de persoonlijkheid op en was daardoor pan
theïst en meer volgeling van Spinoza.
Wij kunnen nu nog met een enkel woord beantwoorden
de vraag: wat hebben de Antinomianen uitgewerkt? Yan
Leeuwen noemt een drietal zakenwaarop moet gelet worden
1" het streven naar waarheid werd bevorderd2° het pogen
om de vrijheid van den menschelijken geest te handhaven werd
gepredikt3U de vervulling der behoefte van het persoonlijk
godsdienstig leven werd meer op den voorgrond gesteld. Het
zelfstandig onderzoek zoowel door voorgangers als door leeken
is zeker te waardeeren. De eenigszins geteekende strijd heeft,
dunkt onseene groote verandering gebracht in de verhouding
van de Hervormde kerk tot hare formulieren en in hare ver
houding tot den Staat. De Hattemisten noemden de formulieren
//strikken over de gemoederen der menschen". Zestig jaar streden
zij om aan te toonen, dat formulieren niet bindend zijn. De
banddie de kerk aan den Staat bondwerd steeds slapper
totdat eindelijk in 1S16 deze geslaakt is geworden.
Aan het eind gekomen van dit kort historisch overzicht,
slaan wij een enkel oogenblik 't oog op het verleden en op
het heden.
Een blik op den strijd voor twee eeuwen is hoogst belangrijk.
De Hervormde kerk stond zoo krachtig en sterk als eene een
heid de Christelijke staat verloochende het karakter nietmaar
poogde zich te handhaven. Hoe fel ook de bestrijding was,
hoe zeer wij ook thans afkeuren de wijze van strijden, toch
waren de toestanden in menig opzicht zooveel zuiverder dan
tegenwoordig. De kerk heeft helaas haar invloed op duizenden
verloren; de vrijheid van gedachten is schier bandeloosheid.
