XXXII
leert, ligt reeds gedurende eene eeuw gereed, maar omstreeks 1800
waren de afzonderlijke wetenschappen nog niet ver genoeg ge
vorderd om daarvan gebruik te kunnen maken. Het was het om
gekeerde van den toestand, dien wij tegenwoordig beleven. De
natuurphilosophie werd tijdelijk opzij gezet, het proefondervindelijk
onderzoek vierde hoogtij en de feitenkennis groeide fabelachtig.
Thans wordt na en tengevolge van de triomphen en rampen der
19e eeuw de noodzakelijkheid van relativistisch begrip meer
en meer ingezien. Merkwaardig genoeg kwam de groote physicus
en mathematicus, wiens naam reeds tijdens zijn leven legen
darisch zal worden en een symbool is van de rotsvaste éénheid
der interdependente verschijnselen, tot zijne wereldschokkende
ontdekkingen langs den zoo lang versmaden en gesmaden weg
der deductie. Zal dit nieuwe denken de verworven cultuur
goederen der wereld redden, dan moet het eerst de wereld zelve
doordringen. In Italië wordt het tegenwoordig in de formu
leering van Hegel-Croce op de lycea onderwezen aan toekom
stige Universiteitsbezoekers, wien reeds in de lagere school eene
basis van redelijk denken is bijgebracht door onderricht in de
leer van het Christendom, culmineerend in het begrip der Drie
eenheid. Dat bij ons te lande de aanhangers der formuleering
Hegel-Bolland nog steeds worden gehekeld, is niet erg, mits slechts
de verschillende wetenschappelijke stremmingen zich tijdig van
haar samenhang bewust worden. Prof. Huizinga heeft in den
laatsten tijd herhaaldelijk een denkbeeld naar voren gebracht, dat
eerst door Comte in Frankrijk, daarna door Lamprecht in Duitsch-
land is gepropageerd. Het is het denkbeeld, dat er een intellec-
tueele algemeene stemming of diapason van iederen tijd, althans
van ieder cultuurtijdperk bestaat, waaraan niemand zich onttrekt.
Hoe ook het diapason zij van den tijd, .dien wij hebben door
leefd, het thans aanbrekend tijdperk zal wel staan in het alge
meene teeken van het relativisme. Is dit diepere besef van de
werkelijkheid eenmaal algemeen aanwezig, dan zal de geweldige
hoeveelheid intellectueele krachten zich beter kunnen coürdineeren.
Eerst dan kan tot het algemeen bewustzijn komen, dat grenzen niet
alleen scheiden, maar tegelijkertijd verbinden. Dan zal men inzien,
dat individualisme en socialisme zonder elkander niet denkbaar zijn
