68
namen als Faukelius (15991625), de auteur van het „Kort
begrip der christelijke religie Walaeus (16041611), Go-
marus (16111615) en Willem Teelinck (16131629), om
van meer locale grootheden te zwijgen1) bedroeg sinds
1667, toen de Oostkerk werd ingewijd, waaraan sinds 1647
door de bloem der Hollandse klassicistische architekten
B. Drijfhout, Pieter Post, boven genoemde 's Gravenzande -
was gewerkt, niet minder dan twaalf 2). En naast de Gerefor
meerde hebben de Waalse, de Engelse en de Lutherse ge
meenten luister bijgezet aan het protestants kerkelijk leven in
die eeuwen. Beide eerste deelden in de glorie en de vrijheid
van de Staatskerk3). De Waalse gemeente betrok reeds in
1575 de kapel van het v.m. klooster der Begarden in de
Sint-Pieterstraat haar diende, van 1666 tot 1669, de gerucht
makende Jean de Labadie, „van veelen teer gelieft, van meer
der seer gehaat Engelsen, zoals wij boven zagen sinds 1579
in Middelburg gevestigd, hadden hier hun secten en gemeen
ten, o.a. de Brownisten. De officiële organisatie had van 1605
tot 1624 een kamer in de Gasthuiskerk ter beschikking in
1629 werd de v.m. kapel van het klooster der Cellebroers, dat
totdien sinds 1592 tot tapijthuis had gediend, aan haar afge
staan, en tot de opheffing der gemeente in 1921 was zij daarin
gevestigd. Haar predikanten hebben voor Middelburg geen
opvallende betekenis gehad. De Luthersen verkeerden aan
vankelijk in een minder gunstige positie. Na de val van Ant
werpen vestigden zich Lutheranen te Middelburg, waar zij
gaarne werden ontvangen, maar geen vrijheid van godsdienst
oefening kregen. In 1590, het jaar waarin hun eerste predikant
werd beroepen, verzocht de kerkeraad der Gereformeerde
gemeente de burgemeesters „haere secrete predicatie" te be
letten aanvankelijk dienden particuliere woningen hun tot
bedehuis, en Pinksteren 1606 nog werd een bijeenkomst der
„Martinisten" door de baljuw gestoord. Maar in 1617 werd
1) Een uitzondering dient gemaakt voor ds Bernardus Smytegelt (1665
1735), een der merkwaardigste representanten der Nadere Reformatie,
die niets anders dan leerredenen heeft nagelaten, welke echter geestelijk
manna waren voor zijn talrijke hoorders.
2) In 1748 voegde de stadsregering daaraan een vaste proponent toe,
in 1773 door een stadspredikant vervangen. De functie werd na 1795
niet meer vervuld.
3) De Quakers echter vonden te Middelburg geen goed onthaal. Twee
hunner, die zich verstoutten tijdens het voorlezen van het Avondmaals-
formulier ..publijckelijck" te spreken (Not. 5 Nov. 1656), werden stante
pede naar Engeland uitgeleid in Maart 1657 werd een „queecker", die
opschudding had veroorzaakt in de Engelse kerk, berecht.
