17
sloten, dat als de Satisfactie van Goes bekend is. De Prins
werd erkend, maar als stadhouder des konings de regering
zou blijven bij de godsdienst, die zij en de meerderheid der
burgers beleden ook kreeg de stad de toezegging dat bezet
ting door troepen alleen in tijd van nood en als haar welvaart
zulks vorderde zou kunnen worden opgelegd. De beide eerste
voorwaarden hielden geen stand. Reeds het volgende jaar brak
de Reformatie hier ten slotte zegevierend baan na een verlate
beeldenstorm in het najaar van 1578 werd de Grote kerk door
de Gereformeerden in bezit genomen op 5 oktober werd hierin
de eerste Protestantse eredienst geleid. En hoe weinig talrijk
in den beginne ook nog in april 1579 namen nog maar 21
of 22 communicanten deel aan het H. Avondmaal spoedig
groeide het getal der Protestanten aan. Alras kreeg de ge
meente in Philips van Lansbergen (van 1586 tot 1613, toen hij
naar Middelburg vertrok) een voorganger, die als theoloog,
maar misschien nog meer als wis- en sterrenkundige luister
heeft bijgezet aan de Goese naam1). Omstreeks het midden
der 17e eeuw had zij vier predikanten en de overheid een ge
stoelte in de na de brand van 1618 glorieus herstelde kerk.
In 1665 kwam daarnaast een Waalse gemeente, die tot 1818
bestond2). De Katholieken echter, die in 1577 nog alles te
zeggen hadden gehad de meeste oude regenten waren op
het kussen gebleven konden weldra ook hier slechts in het
geheim hun godsdienstoefeningen houden en stonden somtijds
1Dat is ook gedaan door de kroniekschrijver M. Smallegange, die,
al weten wij merkwaardigerwijze niet wat hij misschien verder voor Goes
geweest is, er in ieder geval geboren en begraven is. Maar in het algemeen
mag men zeggen dat de plaats, die het cultuurleven in Goes stad van
..bouluy" immers heeft ingenomen, bijna zo onbelangrijk is geweest
als de betekenis, die de stad voor het leven der Nederlandse cultuur heeft
gehad, aan wie zij dan toch Johannes Antonides schonk de enige schilders
van zekere betekenis waren de Eversdijcks. auteurs van schuttersstukken
vooral. Wel bloeide ook hier de rederijkerij, zelfs in twee kamers, waarvan
de ene vooral Katholieken bevatte, en die in 1630 zijn verenigd.
Van de 16e eeuw tot 1849 -de oudste vermelding is van 1569
heeft, met een onderbreking over de jaren 17881816, te Goes een Latijnse
school bestaan, die echter weinig of geen algemene betekenis heeft gehad.
Voor de geschiedenis der Ned. architectuur heeft Goes zekere betekenis
als de veronderstelling juist is (Vermeulen, Geschiedenis der Ned. bouw
kunst II p. 173) dat het geveltype. als het Zuidhollandse bekend en waar
van het Gotische huis aan de Turfkaai (afb. 5) een vroeg en fraai
specimen is het dateert van c. 1530 vanuit Mechelen via Goes naar
Dordrecht en het zuiden van Holland is doorgedrongen.
2) In 1774 werd een Evangelisch-Lutherse gemeente opgericht, die in
1816 reeds met die van Middelburg werd verenigd de Doopsgezinde
daarentegen bloeide in de 17e eeuw, doch was op het eind der 18e vrijwel
uitgestorven.
