kerk van Biezelinge, die sedert 1529 dienst deed als
parochiekerk, doch daarvoor kloosterkerk was van het
adellijke jonkvrouwenklooster Jeruzalem, evenals
omstreeks 1880 het kerkje van Baarsdorp (d), dat in
oorsprong kapel is geweest van het grote slot aldaar.
Middeleeuwse kerken gingen voorts verloren te
Ellewoutsdijk, verwoest in de oorlog 1940-1945, en
te Eversdijk, waar het gebouw ingestort is in 1821
en daarna „opgeruimd"; te Sinoutskerke, waar een
kerkgebouw verdween, dat een rechtgesloten koor
had en in het Westelijk deel van de bekapping ge
sneden gepolychromeerde beelden, zoals op meer
plaatsen in Zuid-Beveland (11); te Heinkenszand
waar de afbraak van de omvangrijke middeleeuwse
kerk, voorzien van een oxaal, in 1842 plaats vond;
te Oostkerke waar de bouw van een nieuwe kerk in
het nabije Wolfaartsdijk aanleiding gaf tot sloop
van de v.m. parochiekerk, nadat in het andere oud-
Wolfaartsdijkse parochiedorp Sabbinge de bouwval
van de aanzienlijke kent al in 1805 voor 270,
voor sloop was verkocht (b); te Schore en te Vlake,
dicht bij elkaar gelegen in laatstgenoemde plaats
is de oude kerk gesloopt in 1802 en haar opvolger
verwoest in de oorlogsdagen van 1940 als ook
tenslotte in Wissekerke, waar de afbraak van de kerk
plaats vond in 1807. Een verlies van meer dan tien
kerkgebouwen derhalve, waaronder zeer belangrijke.
Daarenboven werden de kerken van Yerseke,
Oudelande en Baarland ernstig verminkt (12). De
17de eeuwse kerken van 's-Heerenhoek, Driewegen
en Krabbendijke (d) en de 19de eeuwse kerken van
Heinkenszand (1843), Borssele (1864) en Balh
(1828) (13) werden door verbouwingen in de 19de
en 20ste eeuw ontluisterd.
Tenslotte kan in dit verband nog worden ver
meld, dat de eerste R.K. kerk, die na de emanci
patie van de katholieken op Zuid-Beveland werd
gebouwd, de H. Willebrorduskerk te 's-Heerenhoek,
daterend reeds uit 1796, sedertdien door een an
dere is vervangen, evenals de R.K. H. Bonifacius
kerk uit 1801 van Kwadendamme (g). Deze katho
lieke kerken van na 1795 waren voorzien van een
torentje (a), in Kwadendamme werd een grotere
toren toegevoegd in 1819 (14); de toren vormde
het statussymbool van een kerkgebouw, dat vóór de
Franse Revolutie aan andere kerkelijke denomina
ties dan de Hervormde niet werd toegestaan, zoals
wij kunnen opmerken b.v. bij de in 1768 in Zierik-
zee gebouwde en in gewijzigde vorm nog bestaande
katholieke St. Willebrordus kerk.
Naast de kerkgebouwen verdienen op Zuid-Beve
land de torens aparte vermelding (a). In 1824 sneu
velde de forse kerktoren van Ellewoutsdijk (d). In
1840 de kloeke toren van Eversdijk, die de kerk al
daar twintig jaren overleefd heeft. In Sinoutskerke,
Heinkenszand, Oostkerke, Sabbinge en Schore ver
dwenen kerk en toren gelijktijdig; in Yerseke (1821),
in Hoedekenskerke en in Bakendorp 1850), (b)
als ook, ten slotte te Wissekerke 1876) (d) ging
alleen een toren (soms enig overgebleven) verloren.
Er valt derhalve een verliesrekening op te maken
van in totaal op Zuid-Beveland tien kerktorens.
Naast de vermelde verliezen aan ridderhofsteden,
kerken en torens valt dan nog als van minder belang
te noemen dat van het rechthuis te 's-Heer Arends-
kerke, verbrand in 1828 (a). Andere 17e eeuwse
rechthuizen verloren totaal hun oude karakter zoals
te Kruiningen en te Borssele. Ook zijn enkele aar
dige „beursjes" of galerijtjes verdwenen op dorps
pleinen terzijde van de kerk, zoals te Ovezande,
Baarland en Kloetinge (15). Vooral het eerstge
noemde, 17 de eeuws met een siertop, was een ju
weeltje in zijn soort.
Bij dit alles is de hoofdstad van het eiland, Goes,
(a) buiten beschouwing gebleven; alleen de zo goed
als volledige verdwijning van het slot Oostende werd
al vermeld. Eenzelfde lot ondergingen in de Beve-
landse hoofdstad het Schuttershof van de Handboog
aan de Kreukelmarkt, in 1842 gemaakt tot Latijnse
school en Stadstekenschool, en het Hof van de Voet-
of Kruisboog uit 1613, in 1876 verbouwd tot Socië
teit voor „Van Ongeneugten Vrij" en toneelzaal. De
mooiste Goese Doelen, die van de Busseschieters,
werd in 1816 afgebroken. De stadspoorten ruimden
successievelijk het veld, de Westpoort in 1845, de
Donkere poort in 1855, evenals de Koepoort en de
uit 1637 stammende Hoofdpoort, de Oostpoort in
1856, de Zuidpoort in 1862 (b). Ook verdween het
Oude Gasthuis, bij de Oude Vismarkt gevestigd in
het v.m. St. Agnesklooster. Eerder, omstreeks 1800,
werd de getij watermolen buiten gebruik gesteld (16)
en in 1830 werd de middeleeuwse Gasthuiskerk af
gebroken. Later onderging de 17de eeuwse Doops
gezinde kerk eenzelfde lot, evenals in 1905 de R.K.
waterstaatskerk van 1815-1818. Deze laatste vormde
een opmerkelijk en vroeg staal van waterstaatsarchi
tectuur. De Korenbeurs werd afgebroken in 1920.
Ook verloor Goes belangrijke woonhuizen, zoals het
huis van de familie Mirandolle aan de Vlasmarkt in
1913 en eerder het huis van de familie Basenau Goe-
42
