verborgen cultuurschat verloren als in onze dagen
in Aardenburg aan het licht is gekomen (25). In
Waterland werd in 1794 het laatste restant van de
laat-middeleeuwse kerk gesloopt. In Hoek verdween
het overblijfsel van het Triniteitsklooster, in Breskens
het koor van een middeleeuwse kerk, in Oostburg
in 1805 de ruïne van de toren van de St. Bavokerk
(b), in Paulus Polder een voor-reformatorisch kerk
gebouw, in 1799 aan de katholieken teruggegeven
en in 1861 afgebroken (d), in Ossenisse insgelijk een
middeleeuwse kerk met forse toren, sedert 1796
opnieuw in gebruik bij de katholieken, en in 1855
afgebroken, in St. Jansteen de aloude parochiekerk,
sedert 1803 weer katholiek. In Hengstdijk werd de
oude St. Catharinakerk in 1892 vervangen door
een nieuwe (d). In Hulst verloor de Willebrordus-
kerk in 1841 haar westportiek (d). In Westdorpe
verdween de oude R.K. kerk, die in 1841 groten
deels was vernieuwd. Kloosterresten te Kloosterzande
werden opgeruimd bij de bouw in 1856 van het
Huis te Zande (a) en bij een verkoop door het
Kroondomein in 1886 (d).
De 17de eeuwse protestantse kerkbouw, hoezeer
ook bescheiden van omvang en uitvoering, heeft in
Zeeuws-Vlaanderen een karakteristieke plaats inge
nomen. In deze sector zijn de verliezen niet gering
(a). In Hoek werd, in 1905, een uit 1602 daterend
kerkgebouw afgebroken, nadat het in 1823 was ver
groot. In Nieuwvliet werd in 1788 een doopsgezind
kerkje buiten gebruik gesteld en in Cadzand in
1817 een Waals kerkje; beide werden getranfor-
meerd in woningen. Zij zullen van zeer eenvou
dige allure zijn geweest, zoals de Doopsgezinde kerk
te Aardenburg was, voordat zij in 1888 werd ver
vangen door een meer pretentieus gebouwtje. In
Hengstdijk ging de Hervormde kerk van 1645 ver
loren, in Eede die van 1651, sedert 1815 in katho
lieke handen (g). In Axel heeft de Hervormde kerk,
die in 1820 door sloop haar oude toren verloor (d),
door een reeks van verbouwingen in drie eeuwen
(de laatste in 1925) haar oorspronkelijke karakter
geheel verloren. In Zaamslag verdween de Her
vormde kerk uit 1658, een gebouw als te Hoofd
plaat, op vierkant grondplan met midden op het
tentdak een koepeltorentje, maar van veel oudere
datum. Uit dezelfde tijd gingen verloren de kerken
te Schoondijke (1656), Sas van Gent (1658, her
bouwd 1749, door een nieuwe vervangen 1897),
Terneuzen (1659)Zuidzande (1659) en Lamswaarde
(R.K. kerk 1669, vervangen door een nieuwe in
1871). Diverse van deze kerkgebouwtjes hebben een
typische 17de eeuwse beglazing gehad, zoals wij die
nog kennen uit Biervliet. In Waterlandkerkje werd
omstreeks 1840 een glasraam opgeruimd, dat in
1674 geschonken was door de Friese turfschippers,
en dat het bedrijf uitbeeldde van het turfdelven,
trappen, steken en drogen. De 17de eeuwse gebrand
schilderde vensters van de Oude kerk te Oostburg,
op een zolder terecht gekomen, werden in 1873 aan
het Rijk geschonken. Philippine raakte zowel de
Ned. Hervormde kerk van 1646 kwijt, als het kerkje
loren, in Eede die van 1651, sedert 1815 in katho
lieken verving. Andere vroege R.K. kerken gingen
verloren in Sas van Gent (1750) en Hoofdplaat
(1795). Ook 19de eeuwse kerkgebouwen gingen
verloren, protestants en katholiek (a en g). In
Graauw een R.K. kerkje uit 1805 met vrijstaande
klokkestoel, te Boschkapelle een kerkje uit 1811. In
Zuiddorpe de in 1817 met subsidie van Koning
Willem I gebouwde R.K. kerk. In Sluis de Her
vormde kerk, in 1823 op het grondplan van een
Grieks kruis gesticht, als ook de R.K. waterstaats
kerk, die in 1830 een oudere schuilkerk verving. In
IJzendijke de waterstaatskerk van 1840, vergroot m
1869.
De krijgskundige en kerkelijke architectuur vormen
in onze inventaris van bouwkundige verliezen voor
Zeeuws-Vlaanderen de hoofdmoot. Dit betekent niet,
dat er op het gebied van de burgerlijke bouwkunst
geen ongelukken gebeurden. De geschiedenis van de
stadhuizen van AardenburgTerneuzen, Axel en
IJzendijke (waar in 1812 het Gouvernementshuis als
stadhuis in gebruik werd genomen) is er om het
tegendeel te bewijzen. In Sluis bleef het stadhuis
gespaard maar ging de aangebouwde vleeshal in
1794 verloren, evenals de Schuttershof. Aardenburg
verloor in 1944 ook het interessante 19de eeuwse
raadhuis, in 1864 gebouwd naar plannen van de
Brugse architect J. Allerweireldt (b). In St. Jan
steen ging een klassicistisch dorpshuis uit 1791 ver
loren, een pendant in de Lodewijk XVI stijl van
het Lodewijk XV ambachtshuis van Oud-Vossemeer
(a). Het vertoonde uitwendig een middenrisaliet
met een balcon boven de hoofdtoegang, inwendig
een vierschaar met in nissen beelden, voorstellende
de gerechtigheid en de voorzichtigheid.
Enkele buitenplaatsen verdwenen (a), zoals De
Punt en Pauwvliet te Zaamslag, een dorp dat be
kend was om zijn typische aanleg en als een van de
mooiste van Zeeland gold (a). Het herenhuis bij
50
