T
kenis als architectonische prestatie is het kerkje van
Wilhelminadorp, in 1840 door de Amsterdamse ar
chitect J. H. Warnsinck ontworpen. Van groter al
lure is de eveneens naar ontwerp van een Hollandse
architect, Hana, in 1861 gebouwde kerk te Wol-
faartsdijk, die een interessante plattegrond heeft.
Dergelijke gevallen van in hun geheel authentiek
19de eeuwse bouwwerken van goede architectuur
vormen evenwel in de eerste fase een uitzondering.
Vaker waren het slechts interieuronderdelen, kleu
ren, gaslampen en dergelijke elementen, die de 19de
eeuwse sfeer bepaalden.
Van vluchtige aard is ook in vele gevallen de tuin-
of parkaanleg. Ook hier valt te denken aan Drei-
schor, waar de kerkring binnen de gracht gesierd is
geweest met een romantische Engelse tuinaanleg, zo
als ook het kerkplein te Zaamslag. Eén van de mooi
ste voorbeelden van „landschappelijke' aanleg bleef
behouden, n.l. de in 1840 door toedoen van de Ver
eniging „Loon naar Werken" in werkverschaffing
tot stand gebrachte nieuwe romantische vormgeving
van de Middelburgse bolwerken, ontworpen door
Karei George Zocher. Ook de nieuwe buitenplaats
waarheen omstreeks dezelfde tijd Jhr. Mr. W. C. M.
de Jonge van Ellemeet van Popkensburg verhuisde,
Overduin bij Oostkapelle (a), een van de belang
rijkste scheppingen uit die vroege periode, is nog in
tact. Verdwenen is de tuin die de Utrechtse tuin
architect Copijn in 1864 vervaardigde voor de So
ciëteit St. Joris te Middelburg en evenmin kunnen
we de andere produkten aanwijzen die deze destijds
op Walcheren gerenommeerde ontwerper verzorgde
(29). Tegenover een enkel geval van een goed be
waard 19de eeuws buiten zoals Moesbosch bij Koude-
kerke staan vele voorbeelden van verkommering, zo
als het Hof te Zande te Kloosterzande en Vijver
vreugd bij Middelburg, of van verlies zoals Molent-
baix bij Grijpskerke (b).
Het sociëteitsleven kwam tot nieuwe bloei. De
Middelburgse Sociëteit De Vergenoeging, afstam
mend van een volkssociëteit van 1795, ook in het
bezit van een buitentuin op 't Zandt (Pax Entranti-
bus), voorzag haar gebouw aan de Markt (waar
naast een kegelbaan) in 1848 van een nieuwe gevel (b).
In het tweede en derde kwart van de eeuw komen
wij bescheiden voorbeelden tegen van de toepassing
van metaal als bouwmateriaal. Gietijzeren venster-
harnassen hier en daar in kerkramen, maar ook b.v.
in het Rotterdamse Veerhuis te Zierikzee van 1847,
Afbeelding 11
V.m. Vlissingse poort te Middelburg, gezien van de
stadszijde. Tekening Zei. 111. De bouw van de poort
ving aan in 1596 en werd eerst in 1639 afgesloten.
Vermoedelijk behoort de landzijde tot het gedeelte
dat het eerst tot stand kwam. De toren (in de Franse
tijd gedeeltelijk afgebroken, in 1837 hersteld) behoort
tot de laatste bouwfase, evenals, waarschijnlijk, de
hier afgebeelde gevel aan de stadszijde. Geen enkel
onderdeel bleef bewaard na de sloop die in 1867
plaats vond.
naast de Zuidhavenpoort, dat onlangs het verkeer
de in ruïneuze toestand heeft plaatsgemaakt voor
een gereconstrueerd part stadsmuur. Gietijzeren 19e
eeuwse pompen in verschillende vormen Zierikzee,
Groede, Sluis, om er een paar te noemen op
volgers van de kostbaarder 18de eeuwse natuursteen
exemplaren. Op de Middelburgse Markt werd in
1860 een ijzeren lantaren geplaatst, gecombineerd
met een pomp (30).
In die tijd deden ook de gaslantarens op ruimere
schaal hun intrede, en zien wij als merkwaardig in-
54
