bliksem 'aan te tonen') en elektriseermachines (de 'elektrieke kus') zijn
bekende succesnummers uit deze periode van salonwetenschap.
Zonder nu Van de Perre's belangstelling voorde natuurwetenschappen
geheel terug te willen brengen tot het niveau van deze 'physique
amusante', vormt toch ook deze sfeer een wezenlijk bestanddeel van de
achtergrond waarin dit planetarium tot stand is gekomen3.
Daar komt nog bij dat de nauwkeurige beschrijving van de hemel-
bewegingen wel als één van de grootste triomfen van de mechanica van
Newton aangemerkt mag worden. Een instrument dat deze hemel-
bewegingen kon verduidelijken, en dat toch ook een speelse inslag
bezat, voorzag daarmee in een duidelijke behoefte. Als demonstratie
instrument verdiende een planetarium zonder twijfel een ereplaats in
een 'Natuurkundig Kabinet'.
B. HET REPRESENTATIEVE KARAKTER VAN EEN PLANETARIUM
In de achttiende eeuw kende men een grote verscheidenheid aan
instrumenten, die bewegingen van hemellichamen binnen het zonne
stelsel weergaven. Als verzamelnaam voor deze groep van werktuigen
is vaak de uitdrukking 'Orrery' gebruikt, een naam die is afgeleid van
een der eerste in Engeland vervaardigde toestellen, dat in 1712 gemaakt
was voor Charles Boyle, 'the fourth earl of Orrery' 1676-1731)4.
Met deze 'Earl' raken we dan een tweede aspect dat bij de aanschaf van
een planetarium een rol speelde, namelijk het representatieve karakter
van het instrument. Aanvankelijk waren de kosten van een orrery
schrikbarend hoog. Dit was vooral te wijten aan de vaak tamelijk
gecompliceerde constructie van het mechanisme en de luxe van de
uitvoering. Slechts de uiterst welgestelden konden zich een zogenaamd
'Grand Orrery' veroorloven. Dat was zo aan het begin van de acht
tiende eeuw, en dat bleef zo tot het einde toe5.
De ontwikkeling van het mechanisme heeft in deze periode echter niet
stil gestaan. Ruw geschetst valt deze evolutie in twee stromingen
uiteen.
Allereerst was er voor het midden van de eeuw, en met name in
Engeland, een streven ontstaan tot een sterke vereenvoudiging van het
mechanisme. Als gevolg van deze ontwikkeling ontstonden er nu ook
vrij eenvoudige 'orreries', die binnen het financiële bereik van een
betrekkelijk grote groep mensen konden komen. Vrijwel zonder uit
zondering dienden deze vereenvoudigde orreries slechts voor visuele
demonstraties van de planeetbewegingen, en moesten ze met de hand
worden aangedreven. Een iets duurdere uitvoering was dan nog
voorzien van een aandrijvend mechanisme ('spring-clockwork') dat de
demonstrator gedurende zijn voordracht vrijwaarde van het draaien
aan een handkruk6.
80
