Een tweede ontwikkeling ging echter in de richting van een verder
gaande perfectie. Vooral in Frankrijk ontstaan er in de loop van de
eeuw verscheidene door uurwerk aangedreven planetariumsystemen,
de zogenaamde 'Sphères Mouvantes', die uiteraard zeer kostbaar
bleven, en die vooral een representatieve functie vervulden.
Merkwaardigerwijs treffen we bij dit Walcherse planetarium beide
aspecten aan. Allereerst dient het ontwerp van de kast met zijn orna
menten en beeldsnijwerk stellig een representatief doel, tot meerdere
glorie van de opdrachtgever, 'zijne Excellentie' de heer Van de Perre.
Aan de andere kant blijkt het mechanisme toch vooral gebaseerd te zijn
op de eenvoudige principes zoals die in Engeland voor de demonstratie-
orreries zijn ontwikkeld.
In dit verband is het ook opmerkelijk dat dit Walchers planetarium
gekoppeld is aan een uurwerk. Immers, met deze eenvoudige principes
kon weliswaar een redelijke nabootsing van de onderlinge planeet
bewegingen worden verkregen, maar toch lang niet zo perfect als elders
in Europa met meer complexe uurwerken was bereikt.
Het is wat dat betreft tekenend dat (vrijwel) geen der Engelse orreries
van een aandrijvend uurwerk is voorzien. Daarvoor waren ze ook niet
ontworpen. Niet de absolute aanwijzing van de planeetstanden was het
oogmerk van deze orreries, maar slechts de demonstratie van de
relatieve planeetbewegingen.
C. EEN DEMONSTRATIEMOGELIJKHEID VOOR DERDEN
Bij het voorgaande is het overigens nog maar de vraag in hoeverre men
op het Walcheren uit de tachtiger jaren van de achttiende eeuw vol
doende op de hoogte was van de geschetste gelijktijdige ontwikkelingen
elders in Europa. Naar het antwoord op deze vraag valt voorlopig nog
slechts te gissen.
Wel staat het vast dat men eenvoudige orreries kende. Zo weet Krom
te melden dat hij in het 'Natuurkundig Gezelschap' te Middelburg al
vlak na de oprichting in 1780 kon beschikken over een eenvoudig
demonstratie-planetarium, 'een klein Orery, welks armen alleen met de
hand kunnen bewogen en verzet worden'7. Dit model was dus van een
zeer eenvoudig type. Het is zelfs de vraag of het apparaat wel tand
raderen bezat.
De gewone, eenvoudige orreries waren in deze periode trouwens nor
maal in de handel verkrijgbaar. John Cuthbertson, een uit Engeland
afkomstige instrumentmaker die in Amsterdam gevestigd was, kon
volgens zijn prijslijst van 1782 'Planetariums' leveren van 40,- tot
140,-8. Dat mag al veel lijken, maar het benaderde nog lang niet de
prijs van een 'Grand Orrery'. Een dergelijk exemplaar in Stadhouder-
81
