dus 1 was. Het Guldengetal voor een bepaald jaar is ook te vinden door het jaartal van dat
jaar door 19 te delen, en de overblijvende rest met 1 te vermeerderen.
Voor 1786, het jaar van voltooiing van het planetarium, is de berekening aldus 1786: 19
94, rest 0, waarmee het Guldengetal gelijk aan 1 wordt.
d. De Epacta
Het getal van de Epacta geeft de 'maansouderdom' tijdens de jaarwisseling aan, dat wil
zeggen het aantal dagen dat is verlopen sedert de laatst voorafgaande nieuwe maan. Deze
datum wordt met het getal 1 aangegeven, zodat bij een omloopsperiode van de maan van
29,5 dag, de epacta de getalwaarden 1 t/m 30 kan aannemen.
In een jaar van 365 dagen telt men 12 volle lunaties van 29.5 dag. waarbij dan II restdagen
overblijven. Hierdoor wordt de epacta ieder jaar 11 groter. Van deze regel wordt afgewe
ken in die jaren, wanneer het Guldengetal een nieuwe cyclus begint. Dan neemt de epacta
met 12 toe. In 1786 bezat de Epacta de getalswaarde 30.
HET GEBRUIK VAN DE CHRONOLOGISCHE CIRKELS VOOR DE BEREKENING VAN DE PAASDATUM
De eerste paasdag valt op de zondag na de eerste volle maan in de lente, welke op 21 maart
begint. Voor het vaststellen van deze 'paas-volle-maan* en de daaropvolgende 'paaszon
dag' kan men gebruik maken van de chronologische cirkels. Eerst bepalen we op welke
datum de eerste volle maan in het nieuwe jaar valt. Hiervoor kunnen zowel de epacta als
het guldengetal gebruikt worden.
In 1982 gelden bijvoorbeeld de volgende kalendergegevens: Zondagsletter C, Guldenge
tal VII en Epacta 5. De epacta is 5, dus de laatste nieuwe maan in het oudejaar viel op 32-
5 27 december. De eerste volle maan in het nieuwe jaar is dan op 27 14,75 -31
10,75, dus op 10 of 11 januari.
Het Guldengetal bedraagt VII; in de maancyclus zijn dus zeven jaren verlopen. Het
aantal lunaties in deze periode bedraagt (7 x 365,25)29,5 86, rest 19,75. Volgens deze
berekening valt de eerste volle maan in 1982 dus op 29,5 - 19,75 9,75, dwz. lOjanuari.
Het gemiddelde van beide berekeningswijzen geeft 10,25 zodat lOjanuari als de datum
van de eerste volle maan wordt aangehouden.
Wanneer valt nu de eerste volle maan in de lente? Dit volgt eenvoudig door het veelvou
dig optellen van de maancyclus van 29,5 etmalen bij de eerste datum van volle maan:
aldus: 3 x 29,5 10,25 98,75.
Hiervan wordt nu het aantal dagen van januari, februari en maart afgetrokken, waaruit
volgt dat het op 98,75-(31 28 31) 8,75 ofwel 9 april volle maan is.
Op welke dag valt 9 april? Dit valt te bepalen met de zondagsletter. In dit voorbeeld was
deze gelijk aan C; 1 januari valt dus op een vrijdag. Het valt eenvoudig na te gaan dat 9
april precies 14 weken verder is, zodat ook 9 april op een vrijdag valt. De eerste zondag
hierna is het paaszondag, dit is op 11 april 1982.
In het aanvangsjaar van het planetarium (1786) was de berekening wel zeer eenvoudig: de
lezer mag zelf nagaan dat in dat jaar paaszondag op 16 april viel.
BIJLAGE 5
DE PLANETARIA VAN DANIËL RADERMACHER (1794-1797)
Ook Daniël Radermacher, de opvolger van Van de Perre als President der beide Physi
cal, heeft zich twee planetaria laten vervaardigen4.
In een 'Memorie van diverse giften en presenten, die ik ondergeschreven geduurende
mijn Levensloop aan eenige Corpora, Collegien of Particuliere Persoonen ter Gedachte-
134
