3. DE OPVATTINGEN DER PATRIOTTEN OP STAATKUNDIG
GEBIED
3.1 Belangrijkste politieke geschriften van de patriotten
De Gelderse edelman Joan Derk van der Capellen tot den Pol (1741-1784), die
door de aankoop van een havezathe in Overijssel daar een zetel in de Staten had
weten te bemachtigen, schreef ons bekendste patriottische werk, het anoniem
verschenen Aan het volk van Nederland (1781). In dit voor z'n tijd radicale pam
flet geeft Van der Capellen een historisch exposé, waarbij duidelijk tot uiting
komt dat de Oranjes de 'erfonderdrukkers der Bataafse vrijheid' zijn. Hij verge
lijkt o.a. Filips II met Willem V en Granvelle met Brunswijk. De Engelsen, wier
vorstenhuizen nauw met de Oranjes zijn gelieerd, zijn de erfvijanden van de Re
publiek. Ook stelt hij de oligarchie aan de kaak. Ondanks alle 18de eeuwse reto
riek en ondanks demagogische trekjes is Van der Capellens boekje zeer verhel
derend en draagt het oplossingen aan voor verbetering van de (politieke) toe
stand in de Republiek. Volkeren dienen iedere gezagsdrager, maar vooral vor
sten, te wantrouwen. Vorsten die het leger controleren, zoals Willem V (kapi
tein-generaal en admiraal der Unie), hebben alle macht in handen. Van der Ca
pellen roept daarom op tot burgerbewapening, eigenlijk zelfs tot volksbewape
ning (hij spreekt nl. over burgers en boeren). Verder stelt hij voor dat de steden
en dorpen gecommitteerden kiezen, die met of naast de provinciale Staten een
onderzoek kunnen instellen naar 'de redenen van de verregaande traagheid en
slapheid' waarmee de actieve Engelse vijand tegemoet getreden wordt (tijdens
de Vierde Engelse Oorlog, 1780-1784)1.
'Aan het volk' is voor die tijd een modern werk, dat niet tot een enkele klasse of
stand, stad of provincie is gericht, maar aan het gehele Nederlandse volk. Dit 'fa
meuze libel', volgens een aanduiding op de eerste uitgave in Oostende gedrukt
(dit zal wel als misleiding van de autoriteiten bedoeld zijn, de auteur pleit NB.
zelf voor een grotere vrijheid van drukpers), werd dank zij bemiddeling van de
patriotse Leidse predikant F. A. van der Kemp gedrukt en verspreid. Het maak
te grote indruk en ondanks een verschij ningsverbod beleefde het pamflet in 1781
vier herdrukken, Franse, Duitse en Engelse vertalingen en nieuwe herdrukken
in 1784en 1795. Pas in 1966 volgde een nieuwe uitgave, in gemoderniseerde spel
ling2.
Ondanks de vloed van pamfletten, tractaten, polemische geschriften en tijd
schriften die in onze patriottentijd het licht zagen, verschenen er slechts enkele
belangrijke politiek-theoretische verhandelingen3. Een daarvan beschreven we
hierboven, een ander is de Grondwettige herstelling. Dit werk, voluit getiteld
'Grondwettige Herstelling van Nederlands Staatswezen zo voor het algemeen
Bondgenootschap als voor het bestuur van elke byzondere Provincie geschikt
om het voornaam doelwit aan te tonen waar toe de poogingen van goede regen
ten en de requesten van vaderlandlievende burgers moeten strekken', was be
doeld om te verschijnen in drie delen. Het eerste deel kwam in 1784 te Amster
dam uit, het tweede deel volgde in 1786. De rest is nimmer verschenen. Dit
geschrift is dus heel wat omvangrijker dan het werkje van Van der Capellen. On
begrijpelijk is dan ook dat het niet eerder aandacht kreeg4. Het werk verscheen
anoniem. Bekend is alleen dat de broodschrijver J.H. Swildens een gedeelte
schreef en dat Van der Capellen (overleden in 1784) bij de voorbereiding van de
54
