KAARS EN BRIL:
DE OUDSTE NEDERLANDSE GRAMMATICA
door drs. K. Bostoen
INLEIDING
Negentienvierentachtig is het jaar waarin de moord op de Prins wordt herdacht,
maar voor neerlandici is het om nog een reden een herdenkingsjaar: het is im
mers ook vierhonderd jaar geleden dat in de kring van de Amsterdamse rederij
kers de eerste Nederlandse grammatica werd gepubliceerd. De titel ervan luid
de: Twe-spraack vande Nederduitsche LetterkunstHet boek wordt toegeschre
ven aan de geleerde koopman Hendrick Laurensz. Spiegel2. Gedrukt werd het
te Leiden bij Christoffel Plantijn en bij zijn verschijning kreeg het een voor
woord mee van Dirck Volckertsz. Coornhert. De stof van het boek omvat echter
naast de grammatica van het Nederlands ook nog een logica en een retorica. Om
die reden wordt het werk als het eersteNederlandstaligegepubliceerde trivium
beschouwd. Trivium is een term uit het middeleeuwse onderwijssysteem waar
mee de eerste drie der zeven vrije kunsten worden bedoeld. Deze drie elemen
taire vakken zijn: grammatica, dialectica of: logica en retorica.
Vóór 1584 zijn er reeds aanzetten geweest tot een dergelijke onderneming.
Twee van die aanzetten zijn bekend, maar wellicht waren er wel meer. Zo is
D.V. Coornhert rond 1568, tijdens zijn ballingschap in het Rijnland, aan een
grammatica begonnen, maar helaas is hiervan tot nu toe geen snipper terugge
vonden3.
Een andere aanzet is wel overgeleverd. Het betreft hier de anonieme Voorreden
vanden noodich ende nutticheit der Nederduytscher taelkunste uit 1568, waarvan
zowel de auteur als het milieu waarin het geschrift was ontstaan onbekend ble
ven. Geen wonder dat men op grond van dit jaartal 1568 vaak heeft veronder
steld dat deze grammatica dezelfde was als Coornherts onbekend gebleven aan
zet. In 1982 echter heb ik aangetoond dat deze veronderstelling onjuist was4.
Sindsdien heb ik nog meer gegevens weten te verzamelen. Bekend is nu dat het
werkje ontstond in de kring van uitgeweken Nederlanders te Londen. Net zoals
de auteur van de Twe-spraack was de auteur ervan tegelijk een koopman en een
humanist, een mercator sapiensmaar in tegenstelling tot Spiegel was hij geen
factor van een rederijkerskamer. Zijn grammatica was ook niet, zoals die van
Spiegel, in de typisch litteraire dialoogvorm geschreven.
In dit artikel zal ik nader ingaan op deze nieuwe inzichten; hierbij zal ik voor het
eerst de tekst naar het oorspronkelijke handschrift uitgeven.
1. Een afschrift en een origineel
Het oorspronkelijke handschrift van de Voorreden vanden noodich ende nutti
cheit der Nederduytscher taelkunste kwam in juli 1849 onder ogen van mr. Johan
nes Tiberius Bodel Nijenhuis (1797-1872), een man met veel belangstelling voor
historie, topografie en bibliografie. Hij was een kleinzoon van de Leidse acade
miedrukker Johannes Luchtmans, na wiens overlijden hij diens aandeel in de
2