2. DE PATRIOTTEN
21 Het begrip patriot
De patriotten vormen een belangrijke politieke groepering in het 18de eeuwse
Nederland. Wat zijn dat eigenlijk die patriotten, en kunnen we wel van een par
tij, of ten minste van een tamelijk homogene groep spreken?
Tot nog niet zo lang geleden dachten de meeste Nederlanders bij het woord 'pa
triot' aan met Frans geld omgekochte oproerkraaiers die het wettig gezag - het
over ons gestelde Huis van Oranje - wilden verjagen. Dit, ik geef toe, wel erg
eenzijdig voorgestelde beeld werd door het grote publiek lang voor waar aange
nomen. Het is m.i. een der grote verdiensten van wijlen prof. Geyl dat hij deze
voorstelling van zaken sterk heeft genuanceerd1.
De werkelijkheid is natuurlijk nimmer in een schematische tweedeling te vatten
(in dit geval Oranje tegenover de patriotten). We weten tegenwoordig dat de pa
triotten in diverse groeperingen uiteen vallen2. Deze hervormingsgezinden -
voortkomend uit de rijen van de democratische burgerij (waaronder ontevrede
nen met de 'hervormingen' van 1747/48) en later ook uit de regentenklasse - van
de in de tweede helft der 18de eeuw ontstane patriotten-beweging ontlenen hun
naam aan het Franse 'patriote', dat van het Griekse 'patriotês' (vaderlandslie
vend) stamtdus 'ware vaderlanders'3Deze ware vaderlandse partij gaat in feite
ideologisch al terug op de zgn. 'Loevesteinse factie'. Zo noemt men de tegen
standers van stadhouder Willem II, omstreeks 1650. De naam herinnert aan de
gevangenis (slot Loevestein) van zes van 's prinsen voornaamste tegenstanders,
w.o. Jacob de Witt. Een lange historische lijn van anti-stadhouderlijke regenten
derhalve, eigenlijk reeds beginnend bij Oldenbarneveldt en via Loevestein en
Johan de Witt uitkomend bij mensen als Cornelis de Gijselaar, pensionaris van
Dordrecht, aan wie de patriotten vermoedelijk hun scheldnaam 'kezen' te dan
ken hebben.
Dit is de eerste groepering die we binnen de verzamelnaam patriotten kunnen
onderscheidende (oligarchische) regenten - oud-patriotten4. De tweede groep
wordt gevormd door de eigenlijke (burgerlijke) patriotten of democraten
Hiertoe behoren de intellectuelen uit de gegoede middenklasse en dissenters,
die onder invloed van de 18de eeuwse Verlichtingsidee naar invloed op de rege
ring en hervorming van het staatsbestel streven. Een Pieter Paulus en een Wiseli-
us behoren bv. bij deze groep. Binnen de 'patriottenpartij' vallen ook een radi
cale en een meer gematigde vleugel te onderscheiden.
Tegenover de patriotten staan - in het traditionele beeld - de Orangisten6. De
Prinsgezinden omvatten: de adel (grotendeels), een (aanzienlijk) deel der re
genten, het leger en de (orthodoxe) predikanten. Het gewone volk (het 'grauw')
lijkt mij politiek indifferent, maar staat gevoelsmatig het dichtst bij Oranje. De
prinsgezinde partij weet deze sentimenten aardig uit te buiten (in 1747 verhef
fing van Willem IV en veertig jaar later plundering en vervolging van de patriot
ten) met goede woorden engeld
Dwars door de partijen heen zijn tenslotte ook nog allerlei vriendschaps- en fa
miliebanden waar te nemen, een ingewikkeld scala dus van wisselende bondge
nootschappen en 'facties' en 'cabalen'7.
Sterk vereenvoudigd zouden we kunnen stellen dat aan de ene kant de zgn.
Orangisten, met gebruikmaking van stadhouder en volk, hun machtige positie
52
