Volgens een oude verklaring voor de oprichting van beide compagnieën zouden
de embargo's die Filips II de schepen uit de opstandige gewesten oplegde, Hol
landers en Zeeuwen min of meer tot vereniging hebben gedwongen. De maatre
gelen van de Spaanse koning waren echter milder en van korter duur dan de pro
paganda in de Verenigde Provinciën wilde doen geloven. Ook andere factoren
moeten een rol gespeeld hebben. Het Spaans-Portugese monopolie op Oost- en
West-Indië was te zwak. Doordat bovendien Zeeuwse, Hollandse en Engelse
kapers de retourvloten in ernstige mate aantastten, werd de distributie en daar
mee de prijsvorming van onder meer suiker en specerijen uitermate instabiel.
De gevestigde koophandel in vrijwel alle zeenaties vroeg hogerhand om be
scherming hiertegen. In de Verenigde Provinciën kwamen de Staten-Generaal
aan deze wens tegemoet door de VOC het octrooi te verlenen.
De geschiedenis van de oprichting der VOC is ruim een eeuw geleden reeds door
J.D. van der Chijs uitgebreid beschreven. Dat zijn werk nog steeds van grote
waarde is blijkt uit het feit dat zijn verhaal in latere literatuur nauwelijks aanpas
sing behoefde. Het in de literatuur beschreven beeld van het besluitvormings
proces, voorafgaand aan de totstandkoming van der WIC, blijkt met name voor
de jaren 1606-1607, mistiger. Dooreen vergelijkend onderzoek van vooral notu
len en octrooi-ontwerpen uit deze jaren, valt de nevel weliswaar niet geheel te
verwijderen, maar toch bleken er enige niet onbelangrijke correcties op de be
staande literatuur mogelijk, vooral door onderzoek van het tot dusverre nog niet
integraal uitgegeven concept-octrooi dat in oktober 1606 namens de Staten-Ge
neraal aan de afzonderlijke provinciën werd toegezonden.
De voornaamste vragen die in dit volgende een antwoord dienen te krijgen zijn,
wie, kooplieden of overheid, bij de voorbereiding der WIC de belangrijkste rol
speelden en welke motieven aan hun handelen ten grondslag lagen.
22
