ZEGELEN IN MIDDELBURG
BEOORKONDING. BEZEGELING EN INSTITUTIONELE ONTWIKKELING IN MIDDEL
BURG IN DE DERTIENDE EN HET EERSTE KWART VAN DE VEERTIENDE EEUW
E.C. Dijkhof
Onder een oorkonde verstaan wij een geschrift dat met inachtneming van be
paalde vormen is opgemaakt om te dienen tot getuigenis en bewijs van een
rechtshandeling of een rechtsfeit'. Met een dergelijk stuk kan in een nabije of
verre toekomst de bezitter onomstotelijk aantonen dat een bepaalde rechtshande
ling, bijvoorbeeld de verkoop van een stuk land aan hem, is geschied. Om zijn
functie als bewijs te kunnen vervullen, heeft zo'n geschrift een waarborgmiddel
nodig. Er zijn in de loop der tijd vele manieren in gebruik geweest om een oor
konde bewijskrachtig te maken. Het eigenhandig onderschrift, het zegel en het
notarissignet zijn ongetwijfeld de bekendste. Het chirograferen2, het vermelden
van bij de rechtshandeling of de beoorkonding aanwezige getuigen of het opber
gen van de oorkonde op een bepaalde betrouwbare plaats, bijvoorbeeld een
stadsarchief, komen daarnaast ook regelmatig voor. Deze waarborgmiddelen be
zitten echter niet alle dezelfde bewijskracht. Wij kunnen een onderscheid maken
tussen middelen die een oorkonde tot een volledig bewijs maken - het signet en
de eigenhandige ondertekening door een notaris is een dergelijk krachtig bewijs
middel - en wijzen van valideren die geen bewijs zonder meer leveren, maar
eerst geverifieerd moeten worden. Het chirograaf dat bij betwisting pas tot volle
dig bewijs wordt wanneer de verschillende, eerder van elkaar losgesneden delen
weer naast elkaar worden gelegd, is daarvan een sprekend voorbeeld. Wij spre
ken hierbij respektievelijk van authentieke en niet-authentieke oorkonden.
In de dertiende eeuw is het zegel het gebruikelijke middel om een oorkonde
bewijskrachtig te maken. Een zegel is een afdruk van een zegelstempel in was.
Het materiaal waarvan een zegel is gemaakt, bestaat uit bijenwas vermengd met
hars, lijnolie of terpentijn waaraan soms ook aarde of meel als opvulmiddel is
Mijn erkentelijkheid gaat uit naar de heer drs J. Fox voor inlichtingen met betrekking tot de oor
konde d.d. 2 juli 1263. in eerste instantie aan wijlen professor F.F.X. Cerutti en later aan mij ver
strekt. Voorts dank ik dr J.G. Kruisheer voor zijn waardevolle opmerkingen bij een eerdere versie van
dit artikel en de leden van de kring van Amsterdamse mediëvisten voor hun kritische opmerkingen
bij de lezing die ik over dit onderwerp recentelijk heb gehouden. Bijzondere dank ben ik verschul
digd aan prof. dr P.A. Henderikx zonder wiens aanbevelingen en op- en aanmerkingen dit artikel
nooit de huidige vorm zou hebben verkregen.
1Aldus de definitie in Koch. OHZ, I. xiii-xiv. De elders in de literatuur gebruikte definities wijken
hier slechts in details vanaf.
2. Een chirograaf is een gedeelte van een blad perkament of papier, waarop oorspronkelijk twee of
meer gelijkluidende oorkondeteksten zijn geschreven met openlating van een tussenruimte voor het
plaatsen van een aantal letters of cijfers (veelal 'chirographum'; uit het Grieks 'met de eigen hand ge
schreven'), waarna de oorkonden, eventueel langs een zigzagsncde. zijn losgesneden dwars door deze
letters of cijfers.
57
