een kerk op Walcheren vindt men bij Thiofried van Echtemach in zijn vita van
Willibrord, in het verhaal over de strijd tussen de Walcherenaren en hun graaf
Robrecht de Fries van Vlaanderen (1071-1093), waarin de kerk van Westkapelle
een rol speelt.102 Gezien de naam Wést-kapelle mag men daarbij aannemen dat in
die tijd de kerk van Oóstkapelle eveneens reeds bestaat.
Bij het onderzoek steun ik vooral op gegevens betreffende het oude eigenkerk
recht. later onderscheiden in het patronaatsrecht, het recht iemand voor te dragen
als parochiepriester, en het tiendrecht, het recht op het tiende (of elfde) deel van
de opbrengsten van het agrarisch bedrijf. In Zeeland Bewestenschelde blijken pa
tronaatsrechten en tienden in de 13e eeuw, althans in principe, in handen te zijn
van de Sint-Paulusabdij en de kapittels van Oudmunster en Sint Pieter te Utrecht,
alsook van de premonstratenzer abdij te Middelburg: dus, afgezien van de in
1123 gestichte abdij van Middelburg, Utrechtse bisschoppelijke instellingen.103
Dit wijst er op dat de rechten oorspronkelijk, in ieder geval waar het die van de
Utrechtse kapittels en de Sint-Paulusabdij betreft, in handen van de bisschop van
Utrecht zijn geweest.
Heel opvallend is dat nota bene twee van de vijf Walcherse kerken in Middel
burg staan, op slechts een paar honderd meter van elkaar, namelijk de Westmon
ster en de Noordmonster. Het patronaatsrecht van de Westmonster wordt in de
13e eeuw uitgeoefend door de abdij van Sint Paulus en de abdij van Middelburg
samen, maar aanvankelijk alleen door de eerste.104 De Noordmonster zal vanaf
haar stichting een eigenkerk van het Utrechtse kapittel van Sint Pieter zijn ge
weest. Niet alleen bezit dit kapittel er tot in de 14e eeuw patronaatsrecht en tien
den, maar de kerk is bovendien aan Sint Pieter gewijd.105 De Noordmonsterkerk
moet dan dateren van na de stichting van het kapittel van Sint Pieter ca. 1048, en
102. Thiofried, 'Vita Sancti Willibrordi', caput 35, 480-481. Voor de Walcherenaren slag leveren
met graaf Robrecht de Fries - zie voor de datering hiervoor noot 95 - verzamelen zij zich in een basi
lica, een kerk, eerder in de 'Vita', caput 13, 469, aangeduid als 'basilica que Westcapella appellatur'.
Vgl. ook de 'Miracula Sancti Willibrordi', caput 6, 1371.
103. Eigenkerkrecht, patronaatsrecht en tiendrecht in Zeeland Bewestenschelde, in het bijzonder op
Zuid-Beveland zijn uitvoerig behandeld door Dekker, Zuid-Beveland321-381. Vgl. ook: P.A.Hende-
rikx, Het patronaatsrecht van de abdij van Middelburg in een aantal Zeeuwse kerken. (Doctoraal
scriptie Universiteit van Amsterdam 1966). Het kapittel van Oudmunster bezit patronaatsrechten en
tienden in het oostelijk deel van Zuid-Beveland. Aan het kapittel van Sint Pieter, de abdij van Sint
Paulus en de abdij van Middelburg behoren patronaatsrechten en tienden op Walcheren, Noord-Be
veland, Wolfaartsdijk, het westen van Zuid-Beveland en het eiland Borsele-Baarland.
104. Dat de Sint-Paulusabdij aanvankelijk de Westmonsterkerk in haar geheel heeft bezeten blijkt
uit de pauselijke bevestigingsoorkonde voor de abdij van Middelburg uit 1162, waar het aandeel van
de abdij in de Westmonsterkerk wordt omschreven als 'quicquid habetis in ecclesia Sancti Pauli in
Wes[tm]onter': 'al wat gij bezit in de kerk van Sint Paulus [lees niet Sint-Pauluskerk] in Westmon
ster'. Koch, Kruisheer, OHZ, dl. 1, nr. 153. In die richting wijst ook het feit dat in later tijd aan de pa
tronaatsrechten van de abdij van Middelburg in de Westmonster en dochterkerken geen tiendrechten
verbonden zijn. Wat de abdij in deze parochies aan tienden bezit, heeft zij in leen van de Sint-Paulus
abdij. Het betreft tienden in Zwalinge (Westmonster), Biggekerke, Nisse, Sinoutskerke, 's-Heer-Abts-
kerke. Vgl. RA Zeeland, Archief OLV-abdij Middelburg, inv. Fruïn, nrs. 52 t/m 73; OSU. dl. 4, nrs
1999, 2037; Koch, Kruisheer, OHZ, dl. 1, nr. 312; DekkerZuid-Beveland, 349-351.
105. In 1310 draagt het kapittel van Sint Pieter al zijn patronaats- en tiendrechten in Zeeland in erf
pacht over aan de graaf van Holland. Vervolgens sticht de graaf in 1311 in de Noordmonsterkerk een
kapittel. ARA 's-Gravenhage, Archief graven van Holland, inv. Kort, inv. nrs. 1049-1052, 1105-1114,
A43; F. van Mieris, Groot charterboek der graaven van Holland en Zeeland en heeren van Vriesland
(Leiden 1753-1756) 4 dln. dl. 2, 107, 109-111, 113, 114. 118-119, 127-129, 131; J.W.Berkelbach van
der Sprenkel, Regesten van oorkonden betreffende de bisschoppen van Utrecht uil de jaren 1301-
1340 (Utrecht 1937) reg. 193-195,229,241.
137