len of draaien betekent. In dit geval zijn de schijven voorzien van gestempelde
reeksen cijfers die tezamen een maanwijzer vormen. Dat de Meester zich ook
wel eens vergiste is te zien aan een herstelde misslag op de minutenschaal van de
grootste draaibare schijf. Onder de '4' van het jaartal 1604 is het nummer 48 net
jes dichtgeklopt, en vervangen door het juiste cijfer 0 (zie afb. 6). Met dit schijn
baar eenvoudige analoge instrumentje kunnen allerlei berekeningen gemaakt
worden die betrekking hebben op de maanstand en de daarvan afgeleide gege
vens. Uit de gebruikte 'Epacta Gregori' Anno 1604 kan men opmaken dat het een
voor die tijd modern instrument was. De Gregoriaanse kalender is pas in 1582
ingevoerd ter vervanging van de Juliaanse kalender uit 46 voor Christus. In Hol
land en Zeeland werd hij in 1583 ingevoerd, in Groningen en Friesland omst
reeks 1700, in Engeland 1752, in het gehele Duitse Rijk sedert 1776, in Zweden
1823 en in Rusland 1918. De beide jaartellingen zijn dus nog lange tijd naast el
kaar in gebruik gebleven.
De Epacta Gregori Anno 1604. Zie afb. 6.
De epacta-tabellen zijn waarschijnlijk voor het eerst toegepast op de instrumen
ten van Paul Reinman23. Op de buitenste ring staat een reeks van 19 cijfers, de
epacta of toegevoegde dagen van een bepaald jaar. die de ouderdom van de maan
op 31 december van het voorgaande jaar aangeven. In 1604 was de epacta 29. dat
wil dus zeggen dat het 29 dagen voor het begin van 1604 voor het laatst nieuwe
maan was. Een jaar bestaat uit 12 synodische maanden van 29 1/2 dag, dus was
het op I januari 1604 nieuwe maan. Het maanjaar is 11 dagen korter dan het zon
nejaar. Als gevolg hiervan vermeerderen de epacta elk jaar met 11 dagen, be
halve wanneer het Gulden getal met een nieuwe cyclus begint. In dat geval wor
den er 12 dagen bij opgeteld. Het Gulden getal is een cyclus van 19 jaren waarin
de schijngestalten van de maan op dezelfde data terugkeren. Deze cyclus is in de
5e eeuw voor Christus ontdekt door de Griekse geleerde Meton24 die zo enthou
siast was over zijn ontdekking dat hij hem met gouden letters zou hebben aange
kondigd. Men kan de waarde voor een bepaald jaar van het Gulden getal gemak
kelijk berekenen door het jaartal te delen door 19 en bij de rest 1 op te tellen:
1604:19=84 rest 8+1= Gulden getal 9. In 1604 was de epacta 29. Voor 1605
wordt hij 29+11=40. Maar de epacta mogen niet hoger worden dan 30. Daarom
moet men in dit geval de waarde met 30 verminderen en wordt de volgende
epacta 10. In 1614 was het Gulden getal 19 en de epacta toevallig ook 19. Er be
gint dan in 1615 een nieuwe cyclus, waarbij dan 12 dagen bij de vorige geteld
moeten worden. De epacta wordt dan 1 (19+12=31-30=1In 1994 is het Gulden
getal ook 19 en de epacta 17. In 1995 begint een nieuwe cyclus en wordt de
epacta 17+12=29. Lange tijd is de cyclus van Meton de enige manier geweest
om de datum van de eerste Nieuwe Maan van het jaar te bepalen en daaruit de
Paasdatum. Later ging men gebruik maken van de epacta en de daaruit te bereke
nen maanfase. Paaszondag, waarvan de data der overige veranderlijke feestdagen
afhankelijk zijn, wordt naar oude voorschriften gevierd op de eerste zondag na
de eerste volle maan bij het begin van de lente op 21 maart: ze ligt tussen 22
maart en 25 april.
23. Zie Gouk, Ivory Sundials, 93.
24. Voor gegevens over Meton zie Gillespie, Dictionary.
96
