ogen af door de verspreiding van de boekdrukkunst: in 1477 verscheen te Delft
voor de eerste maal een Nederlandse bijbel in druk16. Historiebijbels bevatten zo
wel apocriefe als canonieke boeken en zelfs - zoals Pieter Oris reeds opmerkte -
elementen die in het geheel niet in een standaardbijbel pasten. De apocriefe his
torie van de vermetele opstand der Makkabeeën tegen het Hellenistische rijk van
Antiochus IV, de onbijbelse avonturen van Alexander de Grote en de dramatische
verwoesting van Jeruzalem waren buitengewoon geliefde lectuur. Maar een re
laas van spannende gebeurtenissen is minder geschikt als kader voor geschriften
met een bespiegelende of moraliserende strekking; vandaar dat oudtestamenti
sche profetieën als die van Jesaia en Jeremia weggelaten of, zoals met Ezechiel
gebeurd is, sterk ingekort werden.
Tot zover het Oude Testament en wat daarmee samenhangt. Richten we de blik
nu op het Nieuwe Testament, dan is het eerste wat opvalt het ontbreken van de
vier evangeliën. Soms wordt die leegte opgevuld door een zogenaamde evange
liënharmonie, een doorlopend verhaal van Jezus' leven en sterven, gecompileerd
uit de evangeliebeschrijvingen. De nieuwtestamentische Handelingen der Apos
telen ondergingen hetzelfde lot als de profetische boeken uit het Oude Testament
en vaak lieten de historiebijbels, evenals de gedrukte Delftse bijbel, het hele
Nieuwe Testament weg. Algemene regels voor wat wel en wat niet werd opgeno
men, zijn niet te geven. Individuele wensen van een opdrachtgever zullen van ge
val tot geval wel een rol gespeeld hebben.
Er is een dertigtal historiebijbels en brokstukken daarvan uit Utrecht overgele
verd, hetzij in één, hetzij in meer banden. In het laatste geval zijn de banden
soms niet bijeen gebleven maar bij verschillende eigenaars terecht gekomen. Van
een bijbel uit de derde periode bijvoorbeeld berust de helft in Den Haag en de
andere helft in Gent17. Londen bezit een deel van een mooie bijbel uit de eerste
periode; twee aansluitende delen met dezelfde karakteristieken en even fraai uit
gevoerd worden in Brussel bewaard1". Men heeft lange tijd gemeend dat het een
met het ander samen een complete bijbel uitmaakte, maar onlangs is aangetoond
dat zulks toch niet het geval kan zijn1". Bijgevolg is hier sprake van twee onvolle
dige bijbels, waarvan niet vaststaat of de mankerende delen nog eens hier of daar
te voorschijn zullen komen.
Ook de bijbel van Maria Hupperts bevatte slechts een zeer onvolledig Oud
Testament, maar later bleek elders nog een handschrift te bestaan, waar van alles
in stond wat er in Middelburg ontbrak. Dit handschrift was al wat langer bekend.
Het was omstreeks 1863 door de Amsterdamse glasgraveur D. Henriquez de
Castro geschonken aan het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, gevestigd in
elkaar imiteren: vergelijk bijvoorbeeld de telling van het volk Israel door Mozes in het Londense
handschrift met die in de bijbel van Amsterdam, beide van een kunstenaar die volgens Korteweg 'ac
customed to illustrating Bibles' was: Korteweg, 'Utrecht history bibles', 141, fig. 70, en Byvanck,
'Noord-Nederlandsche miniaturen', 262, afb. 2. Zie voor bijbelillustratie in het algemeen: Hindman,
Text and image.
16. Deze bijbel bevat alleen het Oude Testament, evenals veel historiebijbels, maar hier zijn ook de
Psalmen weggelaten. Uitgevers waren Jacob Jacobssoen van der Meer en Mauricius Yemantssoen
van Middelborch, de laatste klaarblijkelijk van Zeeuwse origine.
17. Den Haag, KB, ms. 78 D 39; Gent, UB, ms. 632.
18. Londen, BL, ms. add. 10.043; Brussel, KB, ms. 9018-9023. Een tweedelige rijk geïllustreerde
bijbel uit ca. 1430 ligt ook in Den Haag, KB, ms. 78 D 38 I-II.
19. Gumbert, The Dutch and their books72, op grond van verschillende eigendomskenmerken.
58