JACOB VERHEYE VAN CITTERS (1753-1823): MAGISTRAAT,
OUDHEIDKUNDIGE EN VERZAMELAAR
I.H. Vogel-Wessels Boer
Inleiding
Jacob Verheye van Citters is voor het Zeeuws Genootschap van grote betekenis
geweest. In 1803 schonk hij aan het Genootschap een door hem vervaardigde
kaart 'van de aloude gesteltheid van Zeeland en enige omliggende streken'. Dit
werd het begin van de verzameling kaarten, prenten en tekeningen van het Ge
nootschap, die thans bekend staat als de Zelandia Illustrata.
De ambtelijke loopbaan van Jacob Verheye van Citters, zoon van een rijk en
vooraanstaand Middelburgs regent, verliep aanvankelijk geheel in de lijn der ver
wachtingen. Vrijwel direct na zijn promotie in de rechten werd hij benoemd tot
lid van de Raad van Vlaanderen. Deze functie verruilde hij na vier jaar voor die
van raad in het Hof van Holland, Zeeland en West-Friesland in Den Haag. De
Bataafse omwenteling in 1795 met zijn nieuwe normen, waaraan Verheye zich
niet wilde aanpassen, maakte abrupt een einde aan zijn ambtelijke carrière en in
1800 trok hij zich terug op kasteel Popkensburg te Sint-Laurens.
Verheye van Citters groeide op in een milieu dat inspirerend werkte op onder
zoek naar de geschiedenis van Zeeland. Zijn vader beheerde een grote verzame
ling archiefstukken, bijeengebracht door zijn voorouders en door Verheye verder
uitgebreid'. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Verheye van Citters reeds op
jeugdige leeftijd begon met de aanleg van een verzameling prenten en kaarten
betreffende deze provincie. Deze historisch-topografische atlas gaf hij de naam
'Zeelandia Illustrata sive Comitatus Zeelandiae Monumenta'. Gedurende zijn le
ven is deze collectie door acquisitie en door opdrachten voor het vervaardigen
van tekeningen tot een omvangrijke verzameling uitgegroeid. Bij zijn dood in
1823 liet Verheye van Citters de Zelandia Illustrata na aan zijn zoon Laurens de
Witte van Citters (1781-1862), voorzitter van de Hoge Raad van Adel te Den
Haag. In diens laatste wilsbeschikkingen staat de volgende passage: 'de bij het
gemelde praelegaat genoemde Zelandia Illustrata is een verzameling van veel
waarde, wenselijk is het, indien mijn zoon [Jacob de Witte van Citters] er geen
genoegzaam belang in stelde om ze in zijn studiën te houden, ze dan voor Zee
land behouden kon blijven. In die vooronderstelling stel ik hem voor, ze aan het
Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen te Middelburg aan te bieden, of het
genegen mogt zijn, het eigendom tegen billijke taxatie er van te verkrijgen, mogt
1. Deze verzameling was voor het merendeel afkomstig uit Zeeuwse overheidsarchieven en daar
vanaf ongeveer 1600 uitgelicht door Jan Radermacher. Adriaan Veth, Johan van den Stringe. Jacob
van Citters en andere leden van het geslacht Van Citters en aangevuld met correspondentie van ver
schillende voorouders van Jacob van Citters. Laatstgenoemde liet deze verzameling na aan Jacob
Verheye van Citters die haar aanvulde met aantekeningen en verhandelingen betreffende de geschie
denis en instellingen van Zeeland. Na de veiling van Verheyes bibliotheek in 1863 is deze verzame
ling grotendeels in het Rijksarchief in Zeeland (RAZ) terechtgekomen onder de naam Verzameling
Verheye van Citters (Verz. Verh.v.Citt.). Zie K. Heeringa. 'De verzameling Verheye van Citters'. Ver
slagen omtrent 's Rijks Oude Archieven, 1917, II.
109
