ten aarde worden in 1700 'geleyersaarde', 'volaarde' en 'aarde' vermeld. Via Sas van Gent gaat dan
voor 78 'aarde' naar Middelburg.
76. 'Testament' Bommenee68. De invoer van Engelse aarde zal bemoeilijkt zijn door de handels-
oorlogen met dat land, de 'Engelse oorlogen' (1652-1654, 1665-1667 en 1672-1674). Uit de opmer
king van Bommenee dal alle tegels gebakken werden van Engelse aarde, kan men concluderen dat er
volgens hem geen inlandse klei voor de tegel fabricage werd gebruikt.
77. Ofschoon ontstaan uit schatgravcrij, ondervindt de archeologie als wetenschap er alle eeuwen
door de nadelige gevolgen van. Voor de geschiedenis van de tegel is dit evident. Sommige vinders
willen om voor hen begrijpelijke redenen niet kwijt waar ze hun tegels aantroffen, laat staan dat er fo
to's gemaakt zouden worden als evenzovele bewijzen van misschien onrechtmatig verkregen eigen
dommen. Dit speelde ook al in 1914 bij de bouw van het Rotterdamse stadhuis. Ook de tegelverza
melaars en alle auteurs uit die jaren verzuimden de tegels in situ te documenteren. Daarom
bijvoorbeeld weet niemand nu waar klein-formaat tegels werden gebruikt en weten we te weinig over
de plaats van randtegels.
78. Mijn dank gaat uit naar allen die mij, nadat uitgelegd was wat het doel was, zo royaal hun ver
zamelingen toonden en mij de vindplaatsen van hun tegels en scherven mededeelden.
79. Juist zeer vroege majolicategels zijn geheel in directe schildering uitgevoerd. Bij de in Haarlem
aangetroffen fragmenten van tegels met spelende putti is een gedateerd fragment [I5J68; ook zijn er
de wat lompe bloempottegels in geheel directe schildering, waarvan één met 1586 gedateerd, en ook
een enkele veelkleurige cirkellegel met een dier in een centraal veld en met directe geschilderde
hoekvulling. Van dit laatste type werd ook een fragment in Middelburg gevonden.
80. Een afbeelding in kleur van deze grote schotel met de spreuk 'T is beter gesweeghen dan van
spreeken hinder gecreeghen' vindt men in De Jonge, tegenover blz. 80. W.J. Rust bespreekt deze
schotel in het Bulletin Museum Boymansdeel VI, nr. 3 (1955), 98-101 en geeft daarbij ook een af
beelding van een vergelijkbaar schotel fragment met rand in sgraffito-techniek, opgegraven in Naar-
den, gedateerd 1571. Een andere schotel met een rand in de sgraffito-techniek is opgegraven in Haar
lem, draagt het jaartal 1572 (afgebeeld in Tegel 21 (1993), 48).
81. Mijn dank aan de heer ir. P.J. Tichelaar te Makkum die zich zeer geïnteresseerd toonde in nader
onderzoek van de scherven van de oudste op Walcheren aangetroffen tegels. Geologen zijn volgens
hem in staat met positief resultaat onderzoek te doen naar de herkomst van de gebruikte plateelaarde.
Een scherf van een 'Middelburgse' kwadraattegel werd in opdracht van de Koninklijke Tichelaar te
Makkum chemisch onderzocht en het resultaat werd eind 1997 bekend: Onvermengde ingevoerde
plateelaarde met een kalkgehalte van ruim 50%!
82. Vis und De Geus, Tafel 15. Een veld van 16 tegels.
83. Pluis, 115, afb. 5.
84. In de voormalige collectie van F. Leerink te Rijnsburg (geveild door Sotheby Mak van Waay
b.v. Amsterdam, cat. 321, 18 nov. 1980) waren ook 12 kwadraattegels, gedocumenteerd als afkomstig
uit panden te Middelburg, en één met een slak, afkomstig uil een pand te Vlissingen. Afgebeeld en
beschreven in de catalogus Selektie uit een Hollandse tegelverzameUng, tentoonstelling tegelmuseum
Tt noflik Sté' te Otterlo 28 september - 7 november 1976, nrs. 103 en 20. Ook bij deze tegels de spe
cifieke 'Middelburgse' kenmerken.
85. J.D. van Dam, 'Tegelverzamelaars in Nederland' in: De Vrije Fries 61 (1981), 109-118.
86. Hamer vertelde aan Hoynck van Papendreehi dat hij ook veel tegels in Rotterdam had opge
kocht. Zie Hoynck van Papendrecht, 6-7. Hij kwam daar kennelijk ook nauwelijks cirkeltegels met
kabel rand tegen.
87. Ze komen niet voor in de catalogus Uit den bodem van Rotterdam van de tentoonstelling in
1942 in het Museum Boymans te Rotterdam. Het vijftal thans aanwezige tegels is afgebeeld in D.C.
Mees, Kunstnijverheid 1600-1800 en Tegels. Museum Boijmans Van Beuningen te Rotterdam afde
ling Kunstnijverheid en Vormgeving 1997, 296 en 348. Deze tegels komen uit dezelfde werkplaats
als de besproken kwadraattegels. Men lette daartoe onder meer op de overeenkomst in de schildering
van de vos (blz. 296) met afb. K9 in dit artikel.
88. Op de omslag van Tegel 16 (jaarboekje van de Stichting Vrienden van het tegelmuseum 'It nof
lik sté' te Otterlo) is een van de vier in Gorinchem gevonden cirkeltegels met kabelrand in kleur afge
beeld. De invulling van de cirkel laat duidelijke verschillen zien met de op Walcheren gevonden te
gels van dit type. In Antwerpen is recentelijk een fragment van een voorloper van deze cirkeltegel
gevonden: de hoekvulling is op dezelfde wijze uitgevoerd, doch de cirkelband is blauw met boogjes
in graffïtotechniek. Het centrale decor is een gestyleerde roosachtige bloem. Gevonden in de restan
ten van de oven van de majolicabakker Lucas Andries (1556-1561) aan de Sleenhouwersvest (lit. Du-
mortier en Veeckman 1994, afb. 30).
89. C. de Geus, Oud-Nederlandsche Tegels. Amsterdam 1929, afb. II. Dit boek geeft een overzicht
van de collectie van Arthur Isaac in het Rijksmuseum te Amsterdam. In de studieafdeling van dit mu-
46
