formatie. Deze beweging streefde in aansluiting op de eerste reformatie, die
vooral de leer en organisatie van de kerk betrof, naar een spirituele en ethische
verandering van de gehele samenleving van de toenmalige Republiek der Neder
landen. De Zeeuwse predikant Smijtegelt kunnen we beschouwen als één van de
belangrijkste vertegenwoordigers van deze beweging in de achttiende eeuw0.
De Nadere Reformatie was in feite een variant van het internationale pro
testantse piëtisme. In Nederland werd dit sterk beïnvloed door het Engelse en
Schotse puritanisme en kende het op zijn beurt uitwaaieringen naar de gerefor
meerde kerken in Duitsland en de Noord-Amerikaanse en Zuid-Afrikaanse kolo
niën. In confessionele termen gesproken, legde het piëtisme nadruk op de heili
ging van het leven als resultaat van de rechtvaardiging door het geloof. De
verhouding tussen beide, ofwel de mate van heiligheid die door een bekeerde
zondaar in dit leven kan worden bereikt, bepaalt tot op de huidige dag de theolo
gische discoursen en sociaal-religieuze praktijken in de orthodoxe delen van pro
testants Nederland. Het midden tussen een wettische en een evangelische, zo niet
antinomistische vroomheid lijkt slechts gevonden te worden in de paradox dat
ware christenen 'onheilige heiligen' zijn.
Het calvinisme erkende ternauwernood graden van heiligheid onder de ge
doopte en belijdende christengelovigen. Het piëtisme was echter openhartiger in
een zekere classificatie van de kerkleden overeenkomstig de na-reformatorische
werkelijkheid. De verdeling was zeer ongelijk in omvang. Enerzijds was er een
massa van onheilige 'naamchristenen', rechtzinnig in woorden en vormen maar
goddeloos in hun dagelijkse handel en wandel. Anderzijds was er een kleine
kudde van serieuze gelovigen, die veel werk maakten van hun relatie met God.
Deze minderheid vormde in de samenleving een religieuze subcultuur, door
welke een subtiele theologische onderscheiding liep. Vele vromen waren name
lijk onzeker over de echtheid van hun geloof en de status van hun heiligheid.
Slechts weinigen bereikten de zekerheid dat hun goede werken werkelijk de
vrucht waren van genadige uitverkiezing.
Leven en werk van Smijtegelt kregen reliëf binnen dit sociaal-religieuze pa
troon van het gereformeerde piëtisme. Zelf behoorde hij ongetwijfeld lol de hoge
categorie van verzekerde gelovigen. Dat was niet louter omdat hij predikant ge
worden was, want het piëtisme sloot in zijn kritiek op het spiritueel en zedelijk
gehalte van de gereformeerde kerk een groot deel van de geestelijkheid in. Nee,
Smijtegelt was een kind van God dat zich vanaf zijn vroege jeugd 'wedergebo
ren' wist in Christus. Zijn keus voor de theologiestudie wets meer sociaal be
paald: ook zijn oom was dominee. Wel zou het predikantschap Smijtegelts geloof
tot volle rijpheid brengen. Een Middelburgse dienstbode zei ronduit dat ze in
hem het beeld van Onze Lieve Heer zelf herkende. 'Op hem ligt een godlijke
glans, daar alle d'overige leeraars zonder geest zijn"".
Smijtegelt is vooral bekend geworden als een piëtistische troostprediker bij
uitstek. Zijn betekenis voor anderen richtte zich vooral op de subgroep van zoe-
9. Vgl. W.J. op "l Hol". "De Nadere Reformatie in Zeeland. Een eerste schets', in: A. Wiggers, e.a.
Rond de kerk in Zeeland (Delft 199137-82.
10. R de la Rue, "Mengeling van aantekeningen', handschrift Universiteitsbibliotheek Amsterdam.
1,1.60. Zonder bronvermelding geparafraseerd bij F. Naglglas. Levensberichten van Zeeuwen, dl. 2
(Middelburg 1893)653-654.
91