volksverhalen samenstelden en ook een Zeeuws sagenboek uitgaven2. Als bron
noemden zij de verzamelaar G.D. van Oosten (1881-1967) te Yerseke, die de ge
schiedenis uit mondelinge overlevering had opgetekend in zijn 'Sprokkelingen
uit de legenden van den Zeeuwschen bodem', die ten dele in kranten en tijd
schriften, deels via de bundel van Sinninghe zijn gepubliceerd3. Op basis daarvan
is het verhaal vele malen opnieuw beschreven en naverteld in regionale en gere
formeerde media4. Het werd uiteindelijk zelfs uitverkoren voor een jeugdboek
met Nederlandse en Belgische volksverhalen5.
We behandelen hier dus een overlevering met een religieuze en een populaire
waarde; een sprookjesachtige geschiedenis waarin vroomheid en geweld door el
kaar lopen; een legende die ook blijkens sommige (bij dit artikel afgebeelde) te
keningen tot de verbeelding blijft spreken. Door historici lijkt het verhaal nooit
serieus te zijn genomen. In biografische studies over Smijtegelt wordt er niet
over gerept'1. Het gebrek aan een documentaire basis en het bovennatuurlijke ge
halte, gecombineerd met een positivistisch-wetenschappelijke en eventueel pro
testants-rationalistische houding van onderzoekers, kunnen daaraan debet zijn
geweest. Als postmodern christen-historicus waag ik echter de poging, de enge
lenwacht van dominee Smijtegelt in het heiligdom van de religieuze cultuurge
schiedenis op te nemen7.
Smijtegelt als levende heilige
In de zestiende eeuw heeft de reformatie in de provincie Zeeland al snel en
krachtig ingang gevonden8. Tot op heden is het één van de meest gecalviniseerde
provincies van de Noordelijke Nederlanden gebleven. In de zeventiende eeuw
gold Zeeland echter ook als bakermat en bolwerk van de zogeheten Nadere Re-
2. J.R.W. en M. Sinninghe, Zeeuwsch sagenboek (Zutphen 1933) 207-208.
3. Zijn uitvoerige, ongedateerde versie van het engelenverhaal is te vinden in de Zeeuwse Biblio
theek, Collectie G.D. van Oosten, inv.nr. 54.
4. Het best toegankelijk blijft: A.M. Wessels, Een merkwaardig vijftal. Bijdrage tot de kerkelijke
historie, van Zeeland (Vianen 1969) 15-16. Dit boekje verscheen voor het eerst te Goes in 1929. maar
hel verhaal van de engelenwacht is pas in 1969 toegevoegd door H.M. Stoppelenburg. Zie ook: L.
van den Dool, Ds. Bernardus Sinytegelt (Oostburg z.j.) 18-19. Het Zeeuws Documentatiecentrum te
Middelburg meldde mij de volgende krantenartikelen: Trouw 30 dec. 1950 (J.R.W. Sinninghe); Pro
vinciale Zeeuwse/ie Courant. 10 juli 1953 (J.R.W. Sinninghe); Zeeuwsch Dagblad 29 sept. 1959 (L.
van Wallenburg); Provinciale Zeeuwsche Courant 20 aug. 1965; Eilanden Nieuws 20 maart 1970 (L.
van Wallenburg). Uit mijn eigen jeugd ken ik het verhaal van een zorgvuldig bewaard artikel in De
Gezinsgids 27 iir. 6 (1 sept. 1974) 139.
5. W. Holfman, Noord- en Zuidnederlandse sagen en legenden (Amsterdam/Brussel 1974) 85-88.
6. M.J.A. de Vrijer, Ds Bernardus Smijtegelt en zijn 'Gekrookte Riet' (Amsterdam 1947); D. Nauta,
in: Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme, dl. 3 (Kampen
1988) 337-340; T. Brienen, in: De Nadere Reformatie. Beschrijving van haar voornaamste vertegen
woordigers ('s-Gravenhage 1986) 219-245; S.D, Post, 'Bernardus Sinytegelt, dienstknecht van God
tussen volk en overheid". Documentatieblad Nadere Reformatie 18 (1994) 73-98. Alleen H. Florijn
noemt de 'engelenwacht' in een voetnoot in zijn heruitgave van P. de Vriese, Historisch verhaal van
hel leven en sterven van ds. Bernardus Smijtegelt (Houten 1985) 59.
7. Zie voor de historiografische achtergrond van deze bijdrage: W. Frijhoff, Heiligen, idolen, iconen
(Nijmegen 1998).
8. Zie C. Rooze-Slouthamer, Hervorming in Zeeland tot 1572 (Goes 1996).
90