WAGENAARSTRA AT 1
EEN MIDDELEEUWS 'HOFHUIS1
J.H. Kluiver (f) en P.T.E.E. Rosenberg1
Inleiding
De zeven traveeën brede, achttiende-eeuwse lijstgevel van Wagenaarstraat 1 is
in de smalle, gebogen stadsstraat een imposante verschijning. Middelburg kent
een aantal van dergelijke huizen van buitensporige afmetingen. Meestal ontston
den zij in de tweede helft van de zeventiende of in de achttiende eeuw uit de sa
menvoeging van enige kleinere huizen. De huizen Vlasmarkt 51 en Gortstraat
30 - in het bezit van de Vereniging Hendrick de Keyser - zijn goede voorbeel
den van hiervan. In deze huizen is de structuur en bouwkundige constructie van
de oudere bebouwing nog duidelijk afleesbaar. Vaak kochten latere bewoners
opnieuw huurpanden aan. Voor de vergroting van het huis was deze ruimte niet
meer nodig: de nieuwe zijhuizen werden weer verkocht of verhuurd, maar pas
nadat de grond bij de tuin van het hoofdhuis was gevoegd. Op deze wijze ont
stonden op diverse plaatsen tuinen van parkachtige dimensies. Los van deze
'groeihuizen' was er een categorie van huizen, die van oudsher over veel eigen
grond beschikte. Deze huizen - meestal aangeduid als 'hofhuizen' - waren sa
mengesteld uit verschillende, haaks op elkaar aansluitende vleugels en hadden
de toegang tot het woongebouw niet aan de straat maar aan een binnenhof, die
doorgaans door een muur met een poort van de openbare weg was gescheiden.
Het is duidelijk dat deze bijzondere huizen gebouwd werden voor de sociale
top van de stedelijke samenleving. Het voorkomen van 'hofhuizen' is dan ook
onlosmakelijk verbonden met de aanwezigheid van een geestelijk of wereldlijk
bestuurscentrum. 'Hofhuizen' ontbreken om die reden geheel in een typische
handelsstad als Amsterdam, maar zijn talrijk in steden als Utrecht en Den Haag,
die respectievelijk zetel waren van het hoogste geestelijk gezag en van de lands
regering.2 Ondanks latere verbouwingen en gedaanteverwisselingen zijn deze
middeleeuwse wooncomplexen door hun omvang en complexe structuur vaak
nog herkenbaar.
Onderzoek naar de geschiedenis van Wagenaarstraat 1 heeft uitgewezen dat dit
gebouw behoort tot de 'hofhuizen' van Middelburg. In de tweede helft van de
zestiende eeuw was dit de woning van de grafelijk rentmeester van Zeeland 'Be
westen Schelde'. Het huis werd daarna vele malen verbouwd, maar heeft globaal
nog dezelfde omvang als in 1550. Wat men bij het aanschouwen van het grote
achttiende-eeuwse front aan de Wagenaarstraat niet zo snel zou verwachten, is
dat achter de gevel belangrijke delen van het oude rentmeestershuis nog aanwe
zig zijn. Door een combinatie van archiefonderzoek met bouwhistorische waar
nemingen is het mogelijk een globaal beeld te krijgen van het huis in de oudste
fase van zijn bestaan.
Ook in de achttiende eeuw was dit gebouw hecht met de geschiedenis van
Middelburg verbonden: het werd bewoond door de families Van Citters en Huys-
man, die vrijwel permanent in de stadsregering waren vertegenwoordigd. Door
het terugvinden van een tweetal boedelbeschrijvingen, uit 1734 en uit 1745, is
41
