UIT VADERLANDSLIEFDE
41
vision: the physical characteristics of the early 17th century telescope' heeft Silvio
Bedini dat helder aangetoond." In de zeventiende eeuw zijn er fraai afgewerkte
verrekijkers gemaakt, vooral door Italiaanse instrumentmakers. Evenzeer zijn er
sobere exemplaren vervaardigd, met name vroeg in de eeuw. De twee oudste
afbeeldingen van Nederlandse verrekijkers, vervaardigd te Middelburg in respec
tievelijk 1623 en 1624, laten inderdaad eenvoudige instrumenten zien, gecon
strueerd zonder enige opsmuk (zie afbeeldingen 17 en 18).1,8
Voor de telescoopbuizen zijn bovendien uiteenlopende materialen gebruikt. Bij de
vroege telescopen werd er voor deze doorgaans cylindervormige kokers veelal
papier of karton gebruikt. Deze kwetsbare materialen werden als regel beschermd
door houten eindstukken en ringen. Ook werden deze buizen vaak bekleed met
gemarmerd papier, leer of perkament. Soms werden deze bekledingen nog meer
versierd, bijvoorbeeld met goudstempeling. Deze gestempelde versieringen doen
denken aan de decoratie die destijds op boekbanden werd gebruikt."9 Ook wer
den de telescoopkokers wel van hout of fineer gemaakt: rond of bijvoorbeeld acht
hoekig van vorm. Andere materialen, zoals been of ivoor, werden ook benut, en
uit contemporaine literatuur is zelfs een heel vroege zilveren kijkerbuis bekend.
Maar blik, zoals bij Snijders buizen? Werd dun plaatijzer ook voor dat doel
gebruikt? Dat was mij niet bekend.
Echter, bij het onderzoek dat ik een paar jaar geleden bij Museum Boerhaave in
Leiden uitvoerde naar de oudste telescopen die ooit op de Leidse Sterrewacht
waren gebruikt, bleek tot mijn verrassing dat Nederlandse telescoopbuizen
inderdaad vaak in blik werden uitgevoerd. In de zeventiende en achttiende eeuw
werden op het Leidse observatorium lange blikken kijkers gebruikt die uit ver
schillende stukken bestonden die bij iedere observatie opnieuw in elkaar werden
gezet.120 De objectieven en oculairen (ofwel voorwerps- en oogglazen) werden na
gebruik los in een lade opgeborgen.121 Een dergelijke blikken kijker kon wel 30
voet ca. 10 meter) lang zijn. Tijdens het gebruik werd zo'n telescoop dan door
een houten goot, op een voetstuk of hangend aan een mast, ondersteund.122 Geen
van deze lange telescoopbuizen is bewaard gebleven, hoewel de astronoom Kaiser
nog in 1838 verklaarde dat deze in grote aantallen op de zolder van het Leids
observatorium aanwezig waren. De buizen zijn eenvoudigweg verroest en ver
volgens weggegooid. In Leiden is alleen een zwartgeschilderde telescoopbuis
bewaard gebleven die in 1679 op het veel oudere quadrant van Snellius werd
gemonteerd (overigens zonder de destijds los opgeborgen lenzen). Ook de blik
ken, uitschuifbare campanine' die Christiaan Huygens in 1683 had samenge
steld en die later op het Leids observatorium terecht is gekomen, is bewaard
gebleven, samen met een tweetal blikken oculairbuisjes, eveneens afkomstig van
Huygens.
Hoewel het schaarse aantal voorbeelden slechts een voorzichtige conclusie toelaat,
lijkt bij de Nederlandse gebruikstelescopen in de zeventiende eeuw de nadruk te
hebben gelegen op een functionele vormgeving, waarbij robuuste materialen wer
den gebruikt, zonder noemenswaardige versiering. Wat dit aspect betreft, lijkt er
een parallel te zijn met de Nederlandse gebruiksboeken uit de zeventiende eeuw.
De meeste daarvan zijn zonder opsmuk in eenvoudig, maar stevig perkament
gebonden, dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de in verfijnd leer uitgevoerde en
meestal rijk versierde Franse boekbanden.
