Cttn int «clteombieEpibtff erte leerenhennen/ footoeet bat inettocenrfitetftetot'dm
^^nanDelgaghen/bieoinilejibengljact/toijfcnop btcEcpbttter/ a!3 ghpfiict-frimurlicU
3!a.co(l)°,ft fo& Öw te lanbc üan bat See üarenöe nolth g ijemeen*
toi®en^«n«öt! BÖtmaethtjtet/ enbcooth bpbieandruraentenüatt
114
WEGGAAN OF BLIJVEN
Afb. 5. Afbeelding uit een zeemansgids waarop beschreven staat hoe men poolshoogte moet
nemen, het bepalen van de hoogte van de Poolster boven de horizon met behulp van een graad-
stok of jacobsstaf. Hieruit kon men afleiden waar op zee men zich bevond. Uit: Die caerte vande
Oost ende West, Willemsen van Hollensloot, 1594. Scheepvaartmuseum, Amsterdam.
een buitengebeuren. De graadstok is een vierkante houten stok van ongeveer 90
cm lang en ongeveer 1,5 cm dik met op een van de zijden een verdeling van 0 tot
90 graden. Bij de stok horen platte houten schuiven met een vierkant gat in het
midden waar de graadstok in past. De stuurman zette het ene einde van de stok
bij zijn oog en richtte met het andere einde op het hemellichaam. Hij bewoog de
schuif langs de stok totdat het ene eind de horizon raakte en het andere eind het
hemellichaam. De gemeten uitkomst leverde dan via de declinatietafel de juiste
breedte op.54
Het bepalen van de lengtecomponent is tot ver in de negentiende eeuw een pro
bleem geweest, onder meer door het ontbreken van een betrouwbaar uurwerk aan
boord. Oriëntatie op hemellichamen is door de draaiing van de aarde niet betrouw
baar om de lengtepositie te bepalen. Dat kan alleen als het tijdstip vergeleken kan
worden met de actuele tijd op de plaats van vertrek. Slingeruurwerken functioneer
den niet op zee: ze leden onder de temperatuurswisselingen en raakten ontregeld
door de beweging van het schip. Ervaren schippers zoals Jan Andriesen maakten
een schatting van de lengte op de paskaart in combinatie met de stand van hemel
lichamen en met de uitkomst van de snelheidsmeting.
Die snelheidsmeting werd gedaan met behulp van de handlog en ook dat was een
spektakel dat de passagiers niet kan zijn ontgaan. Het woord 'voortganck' komt