96
WEGGAAN OF BLIJVEN
schappen, een structuur die nogal afweek van de door Usselincx voorgestelde volks
plantingen, bood wel perspectief, hoewel de WIC daarmee feitelijk een deel van
haar macht afstond aan 'leenmannen', zoals de jurist Fabius dat omschreef.3 De
Zeeuwse handelshuizen De Moor, Van Pere en Lampsins waren al generaties lang
actief in het Caribisch gebied en in ruil voor investeringen kregen zij bestuurlijke
zeggenschap en de vrije beschikking over de opbrengsten van een stuk land of een
eiland, zoals Tobago (1627) en Sint Eustatius (1636). De patroon was verplicht om
zijn land binnen drie jaar met minimaal vijftig kolonisten te bevolken.
Speerpunten van het beleid van de WIC waren met name handel en kaapvaart,
waarbij de vijanden Spanje en Portugal zo veel mogelijk schade moest worden toe
gebracht. Vooral de Zeeuwen en speciaal de Vlissingers blonken uit in die laatste
activiteit. Veelbetekenend is een rijmpje op een uithangbord in Tholen: 'Drie Mid
delburgers, twee koopluy, drie Vlissingers, twee stroopluy'.4 Volgens Joke Korteweg
verdienden de Zeeuwen tussen 1619 en 1648 ongeveer 25 miljoen gulden met de
kaapvaart, zowel onder de vlag van de WIC als door particulieren.5
Het voornaamste doel van de WIC was de verovering van de Portugese suikerkolo
nie Brazilië aan de Zuid-Amerikaanse kust. Na jaren van aanvallen, terugtrekken en
weer opnieuw aanvallen, lukte het de Nederlanders in 1630 vaste voet te krijgen in
Recife en Pernambuco, in het noordoosten van Brazilië. Toen in 1637 ook nog het
slavenfort Elmina in Ghana werd veroverd en enkele jaren later het slavenstation in
Angola, had de WIC de totale controle over de suikerproductie in Brazilië. Nadat
Portugal zich echter in 1640 had losgemaakt van Spanje, sloot de nieuwe staat in
1641 vrede met de Republiek. Vervolgens nam het verzet van de Portugese inwo
ners tegen de bezetter toe en de kolonie in Brazilië kwam terecht in een staat van
meer of minder permanente binnenlandse guerrilla.
In 1648 werd in Munster na jarenlange onderhandelingen de vrede getekend met
Spanje, de Tachtigjarige Oorlog was afgelopen. Het gewest Holland wilde volstrek
te vrijhandel waardoor er op alle fronten vrede gesloten moest worden, en daarbij
was de WIC een blok aan het been. De strijd om Brazilië was nog niet beslecht en
men bereikte geen overeenstemming over steun aan de WIC in de vorm van kapi
taal en militaire ondersteuning om Brazilië terug te veroveren op de Portugezen.
De Staten-Generaal achtten een goede relatie met Portugal beter voor de handel in
Europa. Bovendien eiste de Eerste Engelse Oorlog (1652-1654) alle aandacht op.
Brazilië kwam in 1654 onder Portugees bestuur en het gewest Zeeland voelde zich
door de bepalingen van de Vrede van Munster geweldig in de steek gelaten.
Zeeuwse wraakactie
Brazilië was een pijnlijk verlies voor de WIC en van grootschalige acties kon voor-
lopig geen sprake zijn vanwege de slechte financiële situatie. Wel slaagde de WIC
erin om een bloeiend netwerk van handelsposten en depots tot stand te brengen
in het Caribisch gebied, waarbij particuliere ondernemers (vooral Zeeuwen) een
belangrijke rol speelden.
De verwoesting van deze handelsposten in Essequibo in 1666 op bevel van de
Engelse Lord Willoughby, gouverneur van Guyana, was voor de Zeeuwen de direc
te aanleiding om in actie te komen. Willoughby was met een aantal planters uit de
Engelse kolonie Barbados - vanaf 1651 - erin geslaagd het gebied in Guyana tot
een goedlopende suikerkolonie te maken. Na de val van Brazilië in 1654 waren de
