MEERTENS
143
ring van de sociale omstandigheden van de arbeidende bevolking. Het ontbrak de
Synode volgens hem aan geloofsmoed en aan een analyse van uitbuiting, koloni
alisme en imperialisme en wat dies meer zij.101 Bij het uitbreken van de oorlog in
1914 stelde De Ligt met anderen de kerk mede verantwoordelijk en hij keerde zich
later dat jaar in het manifest Profeet en Volksnood tegen kerk en imperialisme.102 In
1963 schreef Meertens in een herdenkingsartikel, 25 jaar na de dood van De Ligt,
dat deze voor hem daadwerkelijk een van de zeldzame profeten was geweest die
de samenleving rijk is geweest. De Ligt had volgens Meertens als geen ander die
samenleving doorschouwd en haar bij voortduring gemaand voor de gevaarlijke en
goddeloze weg die ze ging.103
In de periode waarin Bart de Ligt de Synode epateerde, ontdekte Meertens een
stukgelezen exemplaar van Tolstojs Het Koninkrijk Gods is binnen in U in de boe
kenkast van zijn moeder.104 Hij heeft het boek met algehele overgave verslonden,
schreef hij later. 'Een nieuwe wereld is mij uit die bladzijden opgegaan, een wereld
waartoe ik wenste te behoren, en waartoe ik sindsdien behoor: de wereld van recht
en gerechtigheid, levend in onze harten.' Het Koninkrijk Gods is binnen in U- uit
1893 - was het magnum opus van Tolstojs religieuze geschriften. Als radicaal plei
dooi voor geweldloosheid stond het centraal in zijn ethiek. Zijn pleidooi - mede
gebaseerd op De Bergrede - volgde uit zijn overtuiging dat het christendom on
verenigbaar was met welke regeringsvorm dan ook en dat de tegenstelling tussen
die twee actueler was dan ooit door algemene bewapening en dienstplicht.105 Na
lezing van Tolstoj zag ook Meertens 'De Bergrede als het centrale punt van het
Christendom, dat culimineert in het beginsel van de weerloosheid'.
Mede dankzij de lectuur van Tolstoj en De Ligt, verschafte de kerkgang Meertens
in de periode dat hij weer ter catechisatie ging, groot spiritueel 'genot' en volgens
de verteller in Middelburg is maar een kleine stad bovendien een gevoel van gemeen
schap dat tijd en ruimte oversteeg. 'Ik voelde me in deze kerk één in de geest met de
geslachten voor mij, die hier in dezelfde banken hadden geluisterd naar de verkon
diging van Gods Woord, en tegelijk wist ik dat op ditzelfde uur overal in ons land
en ver daarbuiten talloze scharen samen waren gekomen om God te aanbidden
en te verheerlijken.' Het bevorderen van gemeenschapsgevoel, het bevorderen van
de daarvoor noodzakelijke rechtvaardigheid en verzoening heeft Meertens in zijn
volwassen jaren - met de nodige hubris als volkskundige, literatuurcriticus én als
homoseksueel, als zijn bijzondere opdracht beschouwd. Meer dan opdracht was het
zijn roeping en uitverkiezing.106
Mogen we op het verhaal Middelburg is maar een kleine stad afgaan, dan deed de
verteller ten tijde van zijn spirituele crisis in een 'liefdesklacht' mystieke ervaringen
op (zonder ze zo te noemen). De 'Ik' bad in de kerk niet mee met de dominee, maar
stamelde telkens opnieuw: 'Ik heb u lief, Hemelse Vader, ik heb u lief, openbaar u
toch aan mij, geef mij toch een teken dat ge er werkelijk zijt, openbaar u toch aan
mij, ik heb u toch lief.' Gekleed in zijn nachthemd keek hij dan 's avonds voor het
slapen gaan uit zijn slaapkamerraam (in het Wijnkoopershuis) op naar de sterren
en bracht zichzelf, dezelfde woorden biddend, 'in extase van verlangen, van een
heet, haast zinnelijk verlangen om los te komen van deze aarde en op te gaan in
het heelal'. In werkelijkheid moeten dit angstaanjagende - misschien tranceachtige
- ervaringen zijn geweest. Jaren later schreef hij 's avonds in het huis op de Dam
starend naar de sterren, overvallen te zijn door een 'martelend heimwee een
