GEHAVENDE STEDEN
141
nog slechts de rij woonhuizen langs de haven hadden behouden, terwijl de huizen
rij aan de achterstraat grotendeels was verdwenen en de grond als tuin bij de andere
bebouwing gevoegd. Bij de bebouwing ten zuiden van de haven vond een zelfde
proces plaats. Het aantal huizen in deze bouwblokken nam tussen 1600 en 1750 af
van vierenzeventig naar drieënveertig.70
Arbeiderswijken
De arbeiderswijk van Zierikzee is hiervoor al benoemd, deze bevond zich in deel E.
Deze wijk bleef behoorlijk intact op de opeenvolgende plattegronden, wat vooral
zijn oorzaak had in de oplevende regionale handel van Zierikzee. De aantrekkende
nijverheid zorgde voor nieuwe inwoners als scheepstimmerlieden en kuipers, die
zich voornamelijk in deze buurt vestigden. Een zelfde proces zal zich in Middel
burg hebben voorgedaan. In Brouwershaven en Veere ontbrak deze overgang naar
nieuwe handelsposities, waardoor ook in de minder gegoede buurten bebouwing
leeg stond en uiteindelijk verdween. De totale kaalslag in deze kleine handelsstadjes
was dan ook aanzienlijk groter.
Randen van de stad
De stadsmuren en -wallen werden vaak ruim aangelegd, zodat er in de nakomende
jaren mogelijkheden waren voor uitbreiding van de stad. Binnen de muren was
vaak aan de stadsranden minder verdichting van de bebouwing te zien. De panden
waren ook vaker in hout uitgevoerd, in plaats van steen. Vooral op de analysekaart
van Zierikzee is te zien dat er relatief meer bebouwing in deze delen van de stad
verdween. Bij de aanleg van de vesting van Veere in 1809 werd een groot deel van
de bebouwing langs de randen afgebroken om ruimte te maken.71 Compensatie van
woonruimte binnen de stad zal niet moeilijk geweest zijn voor het stadsbestuur,
gezien de grote leegstand. In Middelburg is langs de stadsranden te zien dat er wei
nig druk op de ruimte lag, het in 1818 gedempte Molenwater, de spuikolk van de
oude haven, bleef lange tijd onbebouwd en kreeg uiteindelijk de bestemming van
militair exercitieterrein, een typisch perifere bestemming terwijl het gebied ruim
binnen de stadswal lag en aan de welgestelde wijk grensde.72 In Brouwershaven valt
vooral op dat de ruimte binnen de stadswal niet werd bebouwd, maar eeuwenlang
voor akkerbouw in gebruik bleef.
Steden als geheel
De vier onderzochte steden laten interessante verschillen in aantasting zien. Er
is een tweedeling te zien tussen Zierikzee en Middelburg enerzijds en Veere en
Brouwershaven anderzijds. Bij de twee laatstgenoemde steden is de aantasting veel
groter. De verklaring hiervoor is vooral te vinden in de oorsprong van deze neder
zettingen: ze waren geheel eenzijdig aangelegd als internationale handelshaven en
hadden vrijwel geen andere inkomstenbronnen om op terug te vallen. Deze stadjes
kenden een felle economische bloeitijd, maar daarna wreekte zich hun eenzijdig
heid met een veel grotere aantasting van de morfologie. Middelburg en Zierikzee
zijn nederzettingen met een veel grotere ouderdom, waardoor al een stabielere basis
in stedelijke functies was gelegd. Te zien is dan ook dat Zierikzee na het wegval
len van de internationale handel als inkomstenbron de regionale handelsfunctie
weer oppakte, terwijl ook de bestuurlijke functie bleef bestaan. Hetzelfde gebeurde
