de Bijbel tot een geloofwaardig en gezaghebbend boek maken. Achter deze ver
handeling zat een autobiografisch gegeven. Zelf kon Van Iperen lange tijd niets
met het Bijbelboek Hooglied beginnen. Maar nu hij het op een andere manier was
gaan lezen en daarmee oog kreeg voor het feit dat het Bijbelboek drama bevatte,
was de inhoud van het boek voor hem gaan leven.45
Wanneer wij de pennenvruchten van al deze ijverige heren overzien, dan kun
nen wij ons niet aan de indruk onttrekken dat zij bezig waren een achterhoedege
vecht te voeren. Het ontbreekt aan een samenhangende visie en een grondige uit
eenzetting tegen het deïsme. Het zijn veelal kleinere onderwerpen waarvoor de
desbetreffende auteurs interesse toonden. Geen van al deze pogingen zullen de
isten hebben overtuigd. Dat zal ook niet de bedoeling zijn geweest. Men schreef
voor het eigen reeds overtuigde publiek en zocht een dam op te werpen tegen ver
dere doorwerking van het deïstisch gedachtegoed. Dergelijke stukken vormen in
de beginjaren van het Genootschap een substantieel deel van de Verhandelingen.
Voor het Genootschap blijkt de openbaringsreligie van belang te zijn. Het Ge
nootschap stelde zich op als beschermer van het christelijk geloof. Hoe dit geloof
zich manifesteerde en werkzaam was, beschrijven we in de volgende paragrafen.
Fysico-theologie
Een eenvoudige omschrijving van de fysico-theologie is niet gemakkelijk te geven.
J. Bots heeft in zijn onderzoek naar de fysico-theologie het verschijnsel als volgt
gedefinieerd: een theologie die zich baseert op de gegevens van de experimentele
natuurwetenschap en een experimentele natuurwetenschap die bedreven wordt
met uitdrukkelijk theologische preoccupaties.46 Een treffend voorbeeld van een
fysico-theologische instelling vinden wij bij Leendert Bomme. Deze Middelburg
se koopman, die veel aan het strand te vinden washij had een zomerhuis te
Oostkapelleonderzocht nauwkeurig allerlei zeediertjes zoals zeeslakken en po
liepen. Zo beschreef hij de manier waarop zeer kleine zeepoliepen nog kleinere
organismen verorberden. Hij ontwaarde daarin de wijsheid van de Schepper, die
op deze wijze erin voorzag dat het diertje zijn voedsel ontving en het bracht hem
tot religieuze vervoering:
98
De rol van religie in de beginiaren van het Zeeuws Genootschap
45 W. Peene, Josua van Iperen (1726-1780). Gereformeerd predikant ten tijde van de Verlichting.
Zoetermeer, 2017, 281.
46 Bots, Tussen Descartes en Darwin, 2.
