Vaderlandse Letteroefeningen was minder enthousiast. Hij meende dat Macquet
weinig nieuws te melden had, behalve dat hij het woord 'natuur' wilde vervan
gen door het woord 'leven.61 Maar wellicht heeft deze recensent over het hoofd
gezien dat er in deze verhandeling wel degelijk een belangrijke gedachte wordt
ontvouwd. Het begrip 'natuur' was een besmet begrip. Had Spinoza niet gezegd:
Deus sive natura en vielen bij hem God en natuur niet samen? Wat Macquet in
zijn verhandeling doet is het beladen begrip 'natuur' vervangen door het veel neu
traler woord 'leven' om vervolgens te stellen dat 'alle deze werkingen in het Leven
door de Godheid in de stof [zijn] gegoten. En het haast consequent spreken van
Godheid in plaats van God zou te denken moeten geven.
Dat het Genootschap er mee in zijn nopjes was is overigens wel te begrijpen.
Door God niet direct te laten optreden maar wel in het wereldbeeld te handhaven,
wordt het gedachtegoed van Spinoza bestreden en daarmee ook wellicht een ele
ment van het Hattemisme, een religieuze stroming die als spinozistisch betiteld
werd.62 Zierikzee, waar Macquet woonachtig was, is ook de woonplaats geweest
van Dina Jans, de voormalige huishoudster van de afgezette spinozistische predi
kant Pontiaan van Hattem. Zij bleef een trouw aanhangster van diens leer. Het Hat
temisme heeft nog lange tijd een grote schare van volgelingen gehad. Of Macquet
op een of andere manier nog weet had van dit gedachtegoed en als reactie daarop
zijn verhandeling heeft geschreven is niet duidelijk. Hattemisten ontkennen dat er
in de schepping twee soorten oorzaken zijn aan te wijzen: de goddelijke oorzaak en
de natuurlijke oorzaken die werkzaam zijn in de schepselen. Bij Hattemisten valt
de werking van God en de natuur samen, zij predikten passiviteit omdat God alles
doet. In een plakkaat tegen Pontiaan van Hattem dat door de Staten van Zeeland
was uitgevaardigd wordt uitdrukkelijk tegen de leer van Van Hattem verkondigd
dat er twee soorten oorzaken zijn. God die alles in werking zet, en een collec
tief van natuurlijke werkingen die plaatsvinden onder het providentiële beleid van
God. Deze zienswijze voorkwam dat God en de werkelijkheid samenvielen.63
Willem Peene
103
61 Hedendaagsche Vaderlandsche letteroefeningen. Amsterdam, 1772, 117.
62 Zie voor het Hattemisme: R. Vermij, De boeventaal der vrijgeesten. Carolus Tuinman (1659
1728) en het hattemisme. In J.W. Buisman (red.) Verlichting in Nederland 1650-1850. Vrede
tussen rede en religie? Nijmegen, 2013, 31-49; Michiel Rudolf Wielema, Ketters en verlichters.
De invloed van het spinozisme en wolffianisme op de Verlichting in gereformeerd Nederland.
Amsterdam, 1999; M.R. Wielema, The March of the Libertines. Spinozists and the Dutch Refor
med Church (1660-1750). Hilversum, 2004.
63 ZB, HS 4135, Johannes Plevier aantekeningen in verschillend handschrift over Hattemisme met
geschreven en gedrukt plakkaat.
