Maar het genootschapsleven en het fysicotheologische programma grepen ook
directer in op het leven van de Zeeuwse jeugd, namelijk via boeken. Het Genoot
schap was dan wel niet bijzonder vooruitstrevend op het gebied van wetenschap
pelijke vernieuwingen, maar lijkt wél op het gebied van kennisoverdracht naar
de jeugd een voortrekkersrol gespeeld te hebben. Hieronder laat ik zien dat het
Genootschap zijn fysicotheologische programma - het boek als opstap naar de
natuur, die op zichzelf het venster naar Gods Boek was - succesvol vertaalde naar
de jeugd, mede geïnspireerd door Engelse voorbeelden.
Jeugdboeken rondom het Zeeuws Genootschap: inspiratie uit Engeland
De Middelburgse uitgever Christiaan Bohemer publiceerde in 1768, aan de voor
avond van de oprichting van het Zeeuws Genootschap, een boek dat bekend staat
als het eerste Nederlandstalige natuurkundige kinderboek: Philosophie der tollen
en ballen, of Het Newtoniaansche zamenstel van wysbegeerte.25 Het boek is een
vertaling van The Newtonian System of Philosophy Adapted to the Capacities of
Young Gentlemen and Ladies (1761). We weten helaas niet zeker wie de Neder
landse vertaling voor zijn rekening nam, maar goede papieren heeft de hierboven
al even genoemde Johannes Nettis, die op dat moment het nog informele natuur
kundige genootschap leidde en bij oprichting toetrad tot het Zeeuws Genoot
schap. De toegevoegde verwijzingen naar Nettis' werk verraden op z'n minst de
betrokkenheid van deze predikant-oogarts bij de uitgave.26
De Philosophie der tollen en ballen gaat over Tom Telescope en zijn vrienden,
die het op een vrije dag niet eens kunnen worden over wat ze gaan doen.27 Ze zijn
'zo verdeeld in hunne smaak voor Tydkortingen, dat 'er heftige krakkeelen op
volgden': er wordt geopteerd voor blindemannetje, handjeplak, handwerken en
kaarten. Tom Telescope zelf heeft andere plannen:
144
Het achttiende-eeuwse jeugdboek als instrument
25 J. Newbery, Philosophie der tollen en ballen, of Het Newtoniaansche zamenstel van wysbegeerte.
Middelburg, 1768. Ik maak hier gebruik van de druk uit 1783, raadpleegbaar via Delpher: John
Newbery, Philosophie der tollen en ballen, of Het Newtoniaansche zamenstel van wysbegeerte.
Middelburg, 1783. Zie voor een korte bespreking Buijnsters, Nederlandse kinderboeken, 187
188. Het boek wordt ook genoemd door Zuidervaart en Sturkenboom: H. Zuidervaart, Science
for the public: the translation of popular texts on experimental philosophy into the Dutch
language in mid-eighteenth century. In: S. Stockhorst, Cultural Transfer Through Translation:
The Circulation of Enlightened Thought in Europe by Means of Translation. Amsterdam en
New York, 2010, 231-262, met name 252; Sturkenboom, De elektrieke kus, 13.
26 Zuidervaart, Science fort the public, 13 en noot 54.
27 Newbery, Philosophie der tollen en ballen, 1: het is 'Heilig-dag'.
