Zijn vriendjes zijn geïnteresseerd en al snel verandert het speelpartijtje in een
natuurkundeles. Tom Telescope leert zijn vriendjes over bewegingen, het zonne
stelsel, de dampkring, de zintuigen, het dierenrijk, etcetera, en maakt daarbij ge
bruik van moderne instrumenten zoals de telescoop en de luchtpomp. Er ontstaat
een soort genootschapje: de vrienden komen op geregelde momenten samen, en
verlustigen zich in de natuurkunde, terwijl zij zich ondertussen tegoed doen aan
'Taarten, Zuikergebak, zoeten Drank' en 'zulke andere Lekkernyen' die voor 'de
Jeugd best geschikt waren.29
Philosophie der tollen en ballen volgt vrij getrouw het Engelse origineel, dat en
kele jaren eerder was verschenen bij de Londense jeugdboekenuitgever John New
bery. Newbery was destijds succesvol uitgever van jeugdboeken die waren gekleurd
door de verlichte opvoedidealen van John Locke, en dus vertrokken vanuit het idee
dat kinderen als een onbeschreven blad (tabula rasa) ter wereld kwamen en moes
ten worden opgevoed vanuit hun spel, waarnemingen en empirische ervaringen.30
De vernieuwende Lockeaanse jeugdboekenlijn van Newbery was zeer populair,
maar vond in de Republiek over het algemeen niet bijzonder veel directe navol
ging en vertaling. Terwijl de Nederlandstalige jeugdboekentraditie meestal leunde
op voorbeelden uit Frankrijk en Duitsland en de impact van de verlichte Engel
se jeugdboekentraditie op de Nederlandse niet groot lijkt te zijn,31 wordt hier een
Engels boek nagevolgd, met daarin afbeeldingen vervaardigd met koperplaten die
gemaakt waren voor de Engelse versie (afb. 2 en 3, zie de Engelse onderschriften).
Feike Dietz
145
De Heer Telescope, een Jonkertje van uitstekende bekwaamheden, zat stille, en
hoorde alles met behaagen en bedaardheid aan, tot dat deze laatste Tydkor-
tinge wierd voorgesteld; waar op hy van zynen stoel schielyk opwipte, en bad
zy wilden eenig onschuldiger Tydverdryf bedenken. Het speelen met de Kaart
om geld, zeide hy, is zo na verknogt aan gierigheid, inhaaligheid en bedrog, dat
ik 'er eenen afschrik van hebbe stond de keuze aan my, ik zoude aan deze
den voorrang geeven, welke niet alleen het Gemoed verlustigen, maar ook het
Verstand verbeteren [...].28
28 Newbery, Philosophie der tollen en ballen, inleiding.
29 Ibidem, 19.
30 Zie bijvoorbeeld: H. Klemann, The Matter of Moral Education: Locke, Newbery, and the
Didactic Book-Toy Hybrid. In: Eighteenth-Century Studies, nr. 44-2, 2011, 223-244.
31 Vergelijk Buijnsters, Nederlandse kinderboeken.
