Denkbeelden, gevoed door zintuiglijke observaties, vormden volgens Van Nuys
Klinkenberg in zichzelf weer de basis van begrip en kennis, waarmee Gods be
staan bewezen kan worden en waarop het geloof gebouwd kan worden.
Van Nuys Klinkenberg wil met zijn Onderwys in den godsdienst het waarne
mingsproces stimuleren, en doet dat onder meer door lange beschrijvingen op te
nemen van zorgvuldige observaties. Hij spendeert bijvoorbeeld anderhalve pagi
na aan de aardworm:
Met de openingswoorden 'Men bezie' neemt hij als het ware zijn lezers mee in de
zorgvuldige waarneming: het leesproces wordt een kijkproces waarin de lezers
Feike Dietz
151
welk zich nooit te voren aen ons verstand vertoont heeft, verkrygen wy voor de
eerstemaal een denkbeeld van dat voorwerp. Een blinde, en een doove hebben
geene denkbeelden, en kunnen ook geen denkbeelden hebben, van kleuren en
van het geluid.44
Men bezie den bekenden Aerd-Worm van naby Het geheele lichaem
bestaet uit eene aeneenschaekeling van ringspieren, van welke elk, door de zae-
mentrekking der rondom loopende veezelen, naewer en langer wordt. De zeer
kunstige beweeging van den Worm geschiedt in deezer voege: wanneer hy het
bovenste gedeelte van zyn lichaem verlengt, en voorwaerds uitstrekt, houdt hy
zich vast aen de vlakte, op welke hy kruipt, en aenstonds trekt hy het achterste
gedeelte, door hetzelve te verkorten, naer zich. Hy heeft vier reijen van kleene
uitsteekseltjes, welke hem tot pootjes dienen, in de lengte van zyn onderlyv ge-
plaetst, van deeze bedient hy zich, als van zoveele haekjes, om nu dit en daerna
dat gedeelte van zyn lichaem aen de aerde vast te houden, terwyl hy het ander
uitsteekt of naer zich trekt. - Dan niet alleen kan hy op, maer ook in en onder de
aerde kruipen: want boven de opening van zynen mond heeft hy een snuyt, om
de aerde te doorbooren. Boven dit alles is hy nog voorzien van lymachtig vocht,
het welk door zeekere openingen, welke tusschen de ringen zyn, uitziepert; dit
vocht dient hem, om zyn lichaem glibberig, en den doorgang door de aerde
gemakkelyk te maeken.45
44 Jacob van Nuys Klinkenberg, Onderwys in den godsdienst. Amsterdam, 1780, 19-20.
45 Van Nuys Klinkenberg, Onderwys in den godsdienst, 132-133.
