Jack de Mooij
predikant van Sint-Philipsland Pontiaan van Hattem, die door tegenstanders als
verkapte aanhangers van de filosofie van Spinoza werden gezien en daarom op
felle bestrijding stuitten.75
Van deïsme moesten de auteurs van het voorwoord van het eerste deel van de
Verhandelingen dus niets hebben. Samuel Eschauzier, vanaf 1769 Waals predikant
te Den Haag, maar daarvoor in dezelfde functie in Vlissingen één van de leden
van de Franse leessociëteit, bestreed in een verhandeling de interpretatie die de
deïst Voltaire gaf van het bijbelboek Prediker. Tevens vestigde een stuk in het
eerste deel van de Verhandelingen de aandacht op de 'onstoffelykheid en onsterfe-
lykheid der Ziele, welke in deze ongeloovige dagen zoo sterk bestreden worden.'79
Aantasting van de orthodoxie of een verlichte interpretatie van het geloof was in
het Genootschap ondenkbaar.80 Desondanks koos het Genootschap er niet voor
om zich officieel aan de leer van een kerk te binden. In de praktijk was, mede ge
let op de vele predikant-leden, de gereformeerde godsdienst de maatgevende. Te
Water was er veel aan gelegen om het Genootschap op dit spoor te houden. Dit
307
De Deistery welke helaas! Ook in 't Vereenigd Nederland zoo veel geld wint,
ontziet zich niet al wat heilig is te bevitten, en, is 't mogelyk, te schenden. Hoe
deerlyk wordt de wyze Salomo van zulken, die wanen de rechte wysheid in erf
pacht te hebben, afgeschilderd, dan als een vriend van Epicurus, dan als een
bloeddorstig koning? Hier76 ziet men hem van dien tweederleyen blaam vol
komen vrygepleit. De Heer Eschauzier toont duidelyk aan, dat er in 's mans77
wyzen Prediker geen aanstootelykheid of ongerymdheid zy te vinden, naar veel
eer eene deftige en welgegronde redeneerkunde ten betooge dat het hoogste
belang van den sterveling zy God te vreezen en Zyne gebooden te bewaren.78
75 M. Wielema, The March of the Libertines. Spinozists and the Dutch Reformed Church (1660
1750). Hilversum, 2004, 82, 163-171.
76 Bedoeld wordt in de door Samuel Esschauzier geschreven bijdrage aan het eerste deel van de
Verhandelingen.
77 Bedoeld wordt: Salomo.
78 Verhandelingen van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen dl. 1. Middelburg, 1769, xi,
xxxv-xxxvi; S. Eschauzier, Précis du livre de l'Ecclesiaste, par lequel on prouve que des propo
sitions et des maximes, avancées par l'auteur dans le corps de son discours, quelqu'opposées
qu'elles paroissent a sa conclusion y mènent cependant directement (vertaald in het Neder
lands door R.H. du Pon), Verhandelingen dl. 1. Middelburg, 1769, 153-208.
79 Verhandelingen dl. 1. Middelburg, 1769, xxxvi.
80 Mijnhardt, Tot Heil van 't Menschdom, 137, 144, 147.
