te maken (zoals in de rederijkersgezelschappen), of om de leemten van het uni
versitair onderwijs en onderzoek op te vullen en op termijn de wetenschappelij
ke logheid van de universiteit te doorbreken. Vaak speelde mecenaat van hoge
adel of het vorstelijke hof daarbij een rol, omdat instemming van de landsheer
of de vorst voor zulke nieuwe organisatievormen in de publieke ruimte nood
zakelijk was, financiering van nieuw opkomende wetenschappen diens tussen
komst vereiste, of de hofcultuur meer geschikt was voor de acceptatie van nieuwe
ontwikkelingen dan de traagheid van de burgerlijke cultuur of het onvermijdelijk
starre universitair bestel met zijn strikte examens en vastgelegde onderwijssys-
tematiek. Het beroemdste en op de lange duur meest geslaagde initiatief is wel
het Collége royal te Parijs (het huidige Collége de France), door koning Frans I
in 1530 gesticht als alternatief voor het verstarde universitair bestel waar nieuwe
wetenschapsopvattingen en het nieuwe paradigma van de klassieke filologie niet
werden toegelaten. Hoewel dat instituut met de instelling van 'koninklijke lecto
ren' de leerstoelstructuur van de universiteiten na-aapte, werd de leeropdracht
telkens aan de persoon en het specialisme van de docent aangepast. Het was (en
is nog steeds) vooral een geheel open instituut, zonder verplichte inschrijving,
toegankelijk voor iedereen zonder vooropleiding, en zonder examens of graden,
zodat het niet tegen het onderwijsmonopolie en de pretenties van de universiteit
ingaat. Het is in feite een leer- en discussiecollege dat een tussenvorm biedt tus
sen de publieke universiteit en de geheel open, private of semipublieke academies
en informele genootschappen.
Die discussiegenootschappen en academies braken vooral in de Italiaanse ste
den van de vroege Renaissance met hun bloeiende stadscultuur door, zoals in
Florence, onder het bewind van de Medici in de loop van de vijftiende eeuw, in
Vicenza en Perugia, maar ook op Sicilië, in Palermo. In de context van een ont
voogding van de stedelijke burgerij groeide in de burgerrepublieken en stadstaten
van Europa (Italië, het Duitse Rijk, de Nederlanden) de overtuiging dat weten
schap niet gereserveerd mocht blijven voor daartoe gemandateerde wetenschaps
beoefenaren, gecontroleerd door hogere instanties zoals de kerkelijke of burger
lijke overheid, maar dat ze voor iedereen toegankelijk behoorde te zijn. In de geest
van die eeuwen zat aan die toegankelijkheid wel een sociale ondergrens, maar het
is toch opmerkelijk hoeveel geleerden van kleinburgerlijke of schamele herkomst
zich in zulke genootschappen en dankzij allerlei vormen van daaraan verbonden
mecenaat hebben kunnen uiten en ontwikkelen. Kwaliteit stond bij de deelname
voorop. Wetenschap zelf diende geen geheimen te hebben, en voor zover ze die
32
Genootschappen en academies: een lange geschiedenis
