Vlissingen hadden gewerkt.55 Dat waren er 124. Onder hen waren er minstens 26
die één of meestal meerdere gepubliceerde boeken op hun naam hadden staan.
Slechts 3 van hen kwamen voor in de overzichten van De la Rue. Dat brengt het
totaal aantal schrijvers, kunstenaars en wetenschappers van Vlissingen op 57. On
getwijfeld heeft De la Rue ook van de andere steden een aantal namen niet opge
nomen. Zeker is dat met deze aantallen de stad Vlissingen een niet onbelangrijk
kenniscentrum was in de vroegmoderne tijd. De voor het vervolg van deze para
graaf belangrijke kanttekening dient te worden gemaakt dat de gerichtheid van de
meeste publicaties eenzijdig was: theologie in haar algemeenheid en het strenge
calvinisme in het bijzonder.56
Deze ontwikkelingen in Vlissingen zetten zich in de eerste helft van de achttien
de eeuw in verhoogde mate door. Europa raakte in de ban van het Verlichtingsden
ken. Het geloof dat ratio en wetenschap veel maatschappelijke problemen konden
helpen oplossen verving geleidelijk aan het onvoorwaardelijke vertrouwen in God.
Zowel van rooms-katholieken als van protestanten. Ook in de Zeeuwse steden was
er sprake van een groeiende belangstelling voor de wetenschap. Deze raakte rond
1740 in een stroomversnelling. Dat gebeurde in de kringen van reders, schepenen,
predikanten, artsen en juristen die met elkaar culturele activiteiten ontplooiden.
Tussen 1739 en 1765 werden er vier leesgezelschappen opgericht: de Klimmende
Leeuwerik (1739), het Taal- en Dichtlievend Kunstgenootschap (1753), het Neder-
duitsche Leesgezelschap (1764) en het Fransche Leesgezelschap (1765). Initiatief
nemer was steeds Jean Guépin. Andere hoofdrolspelers uit deze beginperiode wa
ren de predikanten Jona Willem te Water, Hermanus Jaarsma, Dirk Veegens en Jan
Brahé en de stadsbestuurders Nicolaas Lambrechtsen, Rijklof van Goens en Lucas
Schorer. Omstreeks 1761 voegde zich David Henri Gallandat bij dit cultureel onder
nemende gezelschap. Justus Tjeenk volgde in 1765. Hij was een nieuwkomer in de
stad en was net bevestigd als predikant van de Presbyteriaanse gemeente.57
Het grote aantal predikanten in deze groep dat koketteerde met de ideeën
van de Verlichting is kenmerkend voor het culturele klimaat in Vlissingen tussen
1740 en 1769. Deze ambiguïteit wortelde mogelijk in de levensvisies en -opvattin
gen van de nieuwkomers in de twee eeuwen daarvoor: enerzijds zwaar calvinis-
Peter van Druenen
75
55 Vrolikhert, Kerkhemel.
56 Short Title Cataloque Netherlands (STCN), geraadpleegd op 8 juli 2018 via https://www.
kb.nl/en/organisation/research-expertise/for-libraries/short-title-catalogue-netherlands-stcn,
geraadpleegd op 8 juli 2018.
57 W.W. Mijnhardt, Tot Heil, 125-143.
