was ervan overtuigd dat door grondige bestudering van de natuur met behulp van
microscoop en telescoop men een dieper inzicht zou krijgen in God en dat men
tevens de betekenis kon opsporen van duistere Schriftplaatsen.13 Deze predikant
had trouwens ook een voorstel voor de titelplaat ingestuurd. Bij de opengesla
gen Bijbel stelt de Wijsheid een telescoop in om het hemelgewelf te bestuderen.14
Het ontwerp haalde het niet, maar is niettemin tekenend voor de visie van dit
Genootschapslid. Het is dan ook de vraag of het scherpomlijnde dogmatische
Godsbegrip van de publieke kerk wellicht heeft plaatsgemaakt voor een meer dif
fuser Godsbeeld. Opgemerkt dient wel te worden dat het Genootschap van deïs
me niets wenste te weten:
Hoe dan ook, er lijkt binnen het Genootschap meer ruimte te zijn dan binnen de
orthodoxe stroming in de publieke kerk. Wij moeten ons echter wel bewust zijn
van onze interpretatiekaders; de achttiende-eeuwer dacht anders dan wij en waar
wij een bepaalde spanning kunnen ontwaren hoeft de achttiende-eeuwer deze
geheel niet te voelen.16 De vraag blijft of auteurs in de Verhandelingen niet de
ruimte zullen zoeken die het eerste genootschapsartikel biedt om meer verlichte
religieuze voorstellingen te ventileren.
Protestantse religie
Het religieuze gehalte van het Genootschap kan mede bepaald worden door te
onderzoeken op welke wijze de Opstand tegen Spanje beoordeeld werd. Het jaar
1772 was een herdenkingsjaar waarin veel gedrukte preken en leerredes het licht
zagen.17 In het deel van de Verhandelingen dat het jaar erop verscheen, is een
uitvoerig gedicht opgenomen onder de titel Nagedagten der Grondlegging en Her
stelling der Nederlandsche Vryheid by gelegenheid van derzelver eeuwgetyde in den
jaare MDCCLXXI. De schrijfster die anoniem wenste te blijven bezingt hierin de
90
De rol van religie in de beginiaren van het Zeeuws Genootschap
De Deistery, welke helaas! ook in 't Vereenigd Nederland zoo veel veld wint,
ontziet zich niet al wat heilig is te bespotten, en, is 't mogelyk te schenden.15
13 J. van Iperen, Verhandelinge over eene verbeteringe het zintuig des gezigts. In: Verhandelingen
van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen I. Middelburg, 1769, 461- 509.
14 ZA, KZGW, inv.nr. 58, J. van Iperen aan Genootschap, 17 jan. 1769.
15 Verhandelingen I, XXXV.
16 J.W. Buisman, Inleiding: vreemde Verlichting. In: Buisman (red.) Verlichting in Nederland, 10.
17 J. Bosma, Woorden van een gezond verstand. De invloed van de Verlichting op de in het Neder
lands uitgegeven preken van 1750 tot 1800. Monografie bibliografie. Nieuwkoop, 1997, 230.
