Huib J. Zuidervaart
zen en eigenschappen uit de beschouwing der hemelen (Leiden: Isaac Severinus,
1729) was dan ook zeker zo populair als zijn Physico-theology.15
Kennisoverdracht in informele huiselijke en vriendenkringen
Nu is een van de opvallende zaken in Zeeland dat de sterrenkundige passie ge
deeld werd door vertegenwoordigers uit alle sociale lagen - en dat is echt anders
dan bij de telescopenbouwers in Friesland. In zowel de absolute toplaag van de re
genten als in de geleding van eenvoudige ambachtslieden vinden we actieve beoe
fenaars van de sterrenkunde. De Middelburgse regenten waren echter vrijwel alle
Directeur van het in 1769 opgerichte 'Zeeuwsch Genootschap der Wetenschap
pen' en/of het in 1780 gestichte Natuurkundig Gezelschap, twee gesloten genoot
schappen met een op de elite gerichte ballotage. Het is dan ook niet verbazing
wekkend dat de voormalige 'representant van de eerste edele, Johan van de Perre
(1737-1790), zich in de jaren '80 van zijn tijd bezighield met planetaria. Zoals het
evenmin verbazing wekt dat zijn opvolger als president van de beide Natuurkun
dige Gezelschappen, de VOC-bewindvoerder Daniël Radermacher (1722-1803),
in 1790 een planetarium liet bouwen ter gelegenheid van zijn fysico-theologisch
geïnspireerde maidenspeech over de sterrenkunde in het 'Natuurkundig Gezel
schap der Dames'. Maar rond dezelfde tijd vernemen we echter ook van de andere
kant van het sociale spectrum over bijvoorbeeld de peperkoekenbakker Pieter
Tevel Pzn (1735-1804), die zowel zonnewijzers maakte als astronomische waarne
mingen deed met een door hem zelf gemaakte verrekijker.16
Dat is toch opvallend. Want dat die twee laatstgenoemde heren hun passie
voor de sterrenkunde samen gedeeld hebben, mogen we gerust uitsluiten. Tevel
had noch de status, noch het inkomen om ook maar in de verste verte in aanmer
king te komen voor een lidmaatschap van Van de Perre's 'Herenfysica'. Het lid
maatschap van het Natuurkundig Gezelschap vergde destijds jaarlijks maar liefst
tien gulden, en dat was meer dan het weekloon van bijvoorbeeld een timmerman.
Als peperkoekenbakker zal Pieter Tevel een vergelijkbaar inkomen hebben gehad.
En daarmee was Tevel dus ook uitgesloten van de toegang tot natuurwetenschap
pelijke kennis. Dat was immers kennis die zelfs op de Latijnse School niet aan
129
15 Vgl. Jorink Zuidervaart, The Miracle of Our Time. How Isaac Newton was fashioned in the
Netherlands (2012). Zie voor de fysicotheologie in Nederland het uitvoerige standaardwerk
van J. Bots, Tussen Descartes en Darwin. Geloof en natuurwetenschap in de achttiende eeuw in
Nederland (Assen 1972).
16 Zuidervaart, Konstgenoten (1999), 536, noot 268.
