Huib J. Zuidervaart
Kortom, Cornells Tevel ging ervan uit dat zonnevlekken satellieten waren, kleine
planeetjes die rond de zon draaiden in een veel lagere baan dan Mercurius. Dit
had hij zelf verzonnen, want in de boeken die hij tot zijn beschikking had, kwa
men deze ideeën niet voor.105
Overigens moeten we van de kwaliteit van de kennis bij de regentenklasse
evenmin erg hoog opgeven. Het door Van de Perre en anderen in Zeeland hoog
geprezen planetarium, waarvan gepretendeerd werd dat het hoogst vernieuwend
was, werd door deskundige tijdgenoten in Holland vernietigend beoordeeld.
Volgens een van hen, de Amsterdamse Lector Sterren- en Zeevaartkunde Pybo
Steenstra (overl. 1788), konden de fraaie tekeningen van het planetarium 'meer
sieraad dan de beschrijving geleerdheid aan de werken der [Hollandsche] Maat
schappij bijzetten'.106 De Leidse astronoom Christiaan Hendrik Damen (1755-1793)
achtte Van de Perre's demonstratiemodel zelfs 'in veele omstandigheden zeer in
ferieur, vergeleken met het vrijwel gelijktijdig gereed gekomen planetarium van
Eisinga.107 Om Van de Perre niet al te zeer voor het hoofd te stoten moest deze
afwijzing maar in een 'fluwelen rokje' worden gekleed.108 Daarna heeft in Zeeland
echter niemand ooit nog een woord van kritiek geuit. Integendeel, zowel in een
boekje van de Middelburgse predikant Hermanus Johannes Krom (1738-1804), als
in de lokale Chronyk Almanach is Van de Perre's planetarium alleen maar beju
beld.109 Bezien in het licht van de in Zeeland alles overheersende fysico-theologie
was het Zeeuws planetarium natuurlijk ook nooit bedoeld om technisch vernieu
wend te zijn. Het instrument verbeeldde het door de schepper geschapen zon
nestelsel, waarin de planeten in het rond bewogen dankzij de door God gegeven
155
105 Tevel noemt of citeert bijvoorbeeld de volgende boeken: N. Hartsoeker, Proeve der deur-
zicht-kunde, Amsteldam: J. ten Hoorn, 1699; W. Derham, Godgeleerde starrekunde, Leiden:
Isaac Severinus, 1729; J.L. Rost, Beginselen der waare sterrekunde, Haarlem: J. Bosch, 1748; J.E.
Bode, Handleiding tot de kennis van den sterrenhemel, Haarlem: J. Bosch, 1779; R. Wilding,
Natuurkundige beschouwingen: of Historische zedelyke aangenaame bespiegelingen over
de werken der natuur, Rotterdam: N. Cornel, 1793; J.E. Bode, Astronomisch Jahrbuch [voor
1801 - door Tevel zelf vertaald uit het Duits]; J. de Kanter Phil.z., Nieuwe ecliptische tafelen,
Middelburg: Anthony Pieter de Winter, 1803; J.H. van Swinden, Lessen over het planetari
um, tellurium en lunarium van Hartog van Laun, Amsterdam: P. den Hengst, 1803; E.A.W.
von Zimmerman, De Aarde en hare Bewoners volgens de nieuwste ontdekkingen, Haarlem:
Francois Bohn, 1816; N.G. van Kampen, De aarde, beschouwd in haren natuurlijken toestand
en verdeeling, Haarlem: Francois Bohn, 1816.
106 Zuidervaart Hoitsma, Een Zeeuws planetarium (1982), 93.
107 Ibidem.
108 Ibidem.
109 Krom, Kort ontwerp eener beschryving van het Planetarium (1791); Zeelands Chronyk Alma-
nach (1792), 38-39.
